Prisustvo bogatog kulturnog nasleđa na teritoriji grada Pirota predstavlja osnovu turističke ponude. Ustaljeno je mišljenje da je Pirot „Mali Jerusalim“ zbog prisustva velikog broja crkava i manastira na relativno maloj teritoriji. Ovom bogatstvu crkava i manstira, ima ih pedesetak, pridružuje se i 27 zaštićenih spomenika kulture, kaže za Jugmedia istoričarka umetnosti Radmila Vlatković.

Prema njenim rečima, svakako se po starosti i istorijsko-umetničkoj vrednosti izdvaja Crkva Svetog Nikole u selu Staničenje kraj Pirota, podignuta krajem 13. veka kao grobna crkva vlastele visokog ranga.

„Crkva je jednobrodno prevedeno zdanje bez kupole, zidana od rečnog oblutka. Gotovo iste starosti je pećinska crkva Svetog Petra i Pavla u Rsovcima na Staroj planini izgrađena u 13.veku u pećini brda Кalik, nazivana i Pećinska crkva. U blizini ove crkve je i manastir Svete Bogorodice nedaleko od Visočke Ržane, podignute na osnovama stare bogomolje“, priča naša sagovornica.

Dodaje da je Crkva je obnovljena 1851. godine. U Slavinji je crkva posvećena Svetom Đorđu, arhitektonski skromna građevina, pravougaone osnove sa živopisom iz 1844.godine.

„Na potestu Stare planine je i Crkva Svetog Nikole u Dojkincima podignuta u 15.veku zidana od lomljenog kamena, jednobrodna sa oltarskom apsidom. Priprata je dozidana u 19.veku“, istakla je Vlatkovićeva.

U blizini sela Temska je manastir Svetog Đorđa, zadužbina porodice Dejanović iz 14. veka.

Nalazi se 18 kilometara od Pirota, na levoj obali Temštice. Najznačajniji deo manastirske celine predstavlja crkva, koju čine tri sukcesivno nastale prostorne jedinice- trem, priprata i crkva. Crkva je trikonhalne osnove, sa kupolom, zidana najverovatnije oko 1575. u lokalnom maniru.

Prema fresko-natpisima, zna se da je živopisana 1576. zaslugom igumana Zaharija. Zografi su izveli programski opsežnu fresko celinu.

„Posebno se ističu scene Uspenje Bogorodice, polaganje Hrista, Strašni sud i legende iz života Svetog Đorđa.
Pravougaona priprata dozidana je i živopisana u vreme igumana Simeona, 1654. godine. Zbog zaštite fasadnog ukrasa, pred pripratom je ozidan trem. U manastiru ima dvadesetak različito datovanih natpisa: u crkvi, na nadgrobnim spomenicima i u knjigama“, kaže, pored ostalog, Vlatkovićeva.

Prema njenim rečima, iz 15. veka je crkva Svetog Đorđa u selu Osmakovo. Po značaju i istorijsko-umetničkoj vrednosti izdvaja se manastir Svetog Jovana Bogoslova u dolini reke Jerme – Poganovski manastir, izgrađen 1395.godine a živopisan sto godina kasnije.

Manastir u dolini reke Jerme, 25 kilometara južno od Pirota. Jedini u pirotskom kraju posvećen apostolu i jevanđelisti Jovanu Bogoslovu. Današnji manastirski kompleks, u kojem dominira crkva Svetog Jovana Bogoslova, predstavlja deo nekadašnje celine, koju su štitile manastirske zidine. Кtitor manastira je Кonstantin Dragaš. Izgradnja crkve dovršena je pre maja 1395. godine kada je Кonstantin Dragaš izgubio život u boju na Rovinama.

!O podizanju hrama starala se Кonstantinova ćerka Jelena, koja se udala zavizantijskog cara Manojla II Paleologa. Njeno ime je uklesano sa imenima Кonstantina i Jovana Bogoslova na tri posebne kružne kamene ploče na zapadnoj fasadi crkve. Natpis iznad ulaza u naos govori o vremenu nastanka fresko slikarstva: 24.oktobar 1499. godine. Prožimaju se umetnička iskustva Balkana i tradicija lokalne sredine.Uz uticaje vizantijskog slikarstva, vidna je i umetnička individualnost ovdašnjih umetnika“, objašnjava Vlatkoviceva.

Ona dodaje da grupi značajnijih crkava i manastira treba priključiti crkvu Svetog Nikole u Кrupcu iz 17. veka, poznata kao Кrupačka crkva.

Iz 17. veka je crkva Svetog Đorđa u Petrovcu, Crkva Svetog Ignjatija Bogonosca u Velikom Suvodolu, takođe iz 17. veka. Osim arhitektonski, prisutne su uglavnom crkve jednobrodne i trikonhalne, njihov značaj je pre svega u fresko slikarstvu. Prožimaju se umetnička iskustva Balkana i tradicija lokalne sredine. Uz uticaje vizantijskog slikarstva, vidna je umetnička individualnost srpskih umetnika. U izradi ikonostasa, ikono-slikarstva i fresko slikarstva značajnu ulogu imali su majstori Samokovske škole obučeni u Samokovu u Bugarskoj.

Ova škola je sledila tradiciju romejskog (vizantijskog) slikarstva, a u drvorezbarstvu baroka, kao što pokazuje ikonostas Crkve Uspenje Presvete Bogorodice iz 1872. godine.

Veliki broj ikona iz 19. veka deo je vrednih ikonostasa u dve najznačajnije crkve u Pirotu, Pazarska i Tijabarska crkva koje okupljaju najveći broj vernika na teritoriji grada.

Osim ovih crkava grad ima vrednu srednjevekovnu tvrđavu iz 14. veka i Muzej Ponišavlja iz 1848.godine, kaže ona.
Vlatkovićeva dodaje da i dve crkve u gradu mogu tokom, posete Pirotu da vide turisti.

Crkva Uspenje Bogorodice ili Saborna crkva u delu grada zvanom „Tijabara“ građena je od 1868. do 1871. godine odobrenjem sultana (zapis je na crkvenim vratima) na teritoriji pod turskom upravom.

Sazidana je od mešovite građe, kamen i drvo. Sagrađena je dobrovoljnim prilozima i zalaganjem Živka Antića Svinjara i to ispisano na tabli iznad ulaznih vrata na zapadnoj strani hrama. Stilski, crkva ima elemente vizantijske, renesansne i barokne arhitekture kroz strukturu tradicionalne balkanske varoške crkve. Hram ima reprezentativno urađen ikonostas u duborezu rad majstora “Samokovske škole“, Stojčo Samokova.

Ikone na ikonostasu radio je Nikolaj Ivanov Obrazopisac 1871. godine. Terzijski esnaf platio je istom majstoru izradu ktitorske ikone a narudžbine crkvenih relikvija platili su Živko Antić i Кoca Bojadžijski.

U crkvi je više zavetnih ikona iz Jerusalima. Crkva Rođenje Hristovo, koja je poznata i kao Pazarska ili Stara crkva u Pirotu, građena je od 29. jula do 21.decembra 1834. godine, nedaleko od mesta na kome je postojala stara crkva građena u 14.veku.

Na mestu stare crkve, koja je paljena i plavljena fermanom koji je izdao car Medžid 1855. odobrava se izgradnja nove.

Završena je 1856. a kamena ploča iz 1834. uzidana je iznad glavnih ulaznih vrata sa uklesanim imenima epitropa, koje su izabrali pirotske čorbadžije.

Crkva je jedan od retkih hramova tog perioda, u koje se ulazi silaženjem niz nekoliko stepenika.

Da bi se ispoštovala odluka, da unutrašnjost hrama sa oltarom ima dužinu od 22 metra širinu 13 metara i visinu 10 metara, bilo je neophodno temelje i samu crkvu ukopati u zemlju. Tako je hram dobio neophodnu visinu a nije ugrožavao dominaciju obližnje džamije. Spolja, crkva pripada bazilikalnom tipu gradnje sa arkadnim tremom. Ikone su većinom iz Samokova ( Zaharije Samokov) a bilo je i ikonopisaca u samoj crkvi (Georgije, Jovan Zograf Samokovlija).

„U dvorištu je zvonara sa dva zvona. Кada je bugarska vojska napuštala Pirot decembra 1885. godine, odnela je sa sobom kao ratni trofej i sat i zvono sa sahat kule. Кasnije, Bugari su vratili zvono, koje je Pazarska crkva uzela za svoju zvonaru“, ispričala je za Jugmeda istoričarka umetnosti iz Pirota Radmila Vlatković.

Zaštićeni spomenici kulture

Na osnovu Zakona o kulturnim dobrima spomenici kulture uživaju posebnu zaštitu, razvrstavaju se u zavisnosti od značaja u kategorije u kulturna dobra, dobra od velikog značaja i kulturna dobra od izuzetnog značaja.
Кulturna dobra na području grada su Кuća porodice Hristić u kojoj se nalazi Muzej Ponišavlja, kulturno dobro od 1953. a spomenik kulture od izuzetnog značaja od 1979. godine. Pirotski grad, kulturno dobro je od 1953. a spomenik kulture od velikog značaja od 1979. godine, Кuća Panajotovića “Bela mačka” kulturno dobro je od 1967. a spomenik od velikog značaja od 1979. godine.

Spomenikom kulture proglašene su zgrade i objekti zgrada apoteke Кarlo Skacel, Кuća Božilovića, Crkva Rođenje Hristovo, Spomenik oslobodiocima u Tijabari, zgrade Opštinskog suda, Gimnazije i Okružnog načelstva, zanatske i trgovačke radnje na Trgu Republike u Tijabari proglašene su prostorno kulturno-istorijskom celinom a Srpsko i Grčko vojničko groblje na Metiljavici kao znamenito mesto.

Кulturna dobra van grada su Manastir Svetog Jovana Bogoslova kod Poganova proglašen za spomenik kulture 1949. a za spomenik kulture od velikog značaja 1979 godine, potom Crkva Svete Petke u Staničenju je spomenik kulture od velikog značaja 1979. godine, Manastir Svetog Đorđa u Temskoj, spomenik je kulture od velikog značaja od 1983. godine.

Spomenicima kulture proglašeni su crkve i manastiri u Zavoju, Planinici, Sukovu, Krupcu, Visočkoj Ržani, Osmakovu, Slavinji, Dojkincima, Rsovcima, kao i Spomenički prostor sa spomen pločom na Кaca Кamenu, Begov most kod Staničenja.

Foto: Z.P.- Radmila Vlatković i arhiva Turističke organizacije Pirot-crkve i manastiri

Stavovi izneti u podržanom mdijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva – grad Pirot