O gradnji ove crkve pod turskom vlašću postoje dve legende. Pošto je prizrenski valija prvi put odbio da izda to odbobrenje, oni su odlučili da ponovo traže, ali tada su na dar odneli ovna okićenog raznim ukrasima i zlatom. Postoje dve verzije tog događaja. Prva da su 40 dana tražili odobrenje za zidanje nove crkve, a druga da su 40 sati čekali ispred zgrade i kada je on video njihovu upornost, dobili su dozvolu.

Crkva Sošestvije Svetog Duha u Vlasotincu zajedno sa starim grobljem u crkvenoj porti i masivnim zvonikom, kao i sa pokretnim stvarima u njoj, od posebnog je kulturnog i istorijskog značaja. Zaštićena je kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture, na osnovu Odluke Vlade Republike Srbije 05 broj 633-15049/2002 u Beogradu, 31. oktobra 2002. godine.

Crkveni kompleks, u relaciji sa starim grobljem u neposrednoj blizini, predstavlja veoma značajno materijalno svedočanstvo o nastanku i razvoju Vlasotinca.

Sveštenik Nikola Pešić napisao je knjigu o ovoj bogomolji (2019) sa namerom da znatiželjni mogu na jednom mestu naći osnovne informacije.

„Pre nekoliko godina posetila nas je grupa vernika iz Jagodine, koji su mi na rastanku tražili bilo kakvu publikaciju o našoj crkvi i tada sam odlučio da priredim barem neku knjižicu. Namera mi je bila da delo bude lako za čitanje i sa kvalitetnim fotografijama u boji, za šta su se pobrinuli Silvija Kocić i Petar Pešić“, govori Pešić.

Vlasotinčani su tridesetih 19. veka, kada su to dozvolili novi turski propisi, izdejstvovali odobrenje za izgradnju crkve kako ne bi više odlazili u konopničku ili kozaračku crkvu. Učitelj Stojan Mladenović Daskal najviše se zalagao za izgradnju crkve. Prva škola u Vlasotincu formirana je u crkvenom dvorištu, a 1870. godine deo je porte ustupljen za današnju OŠ „Siniša Janić”.

Izgradnja je počela 1832. godine na imanju Save Skorobara i Ceke Dimanića koji su deo svojih poseda poklonili za tu namenu. Završena je 1835. godine kada je i osvećena od niškog episkopa Venedikta, ali samo tri godine kasnije crkva se srušila na Vaskrs 1838. Ponovo je počela izgradnja 1855. godine, a završena je 1858. kada je i osvećena od strane niškog episkopa Janićija.

This slideshow requires JavaScript.

„Vlasotinčani odu za dozvolu kod ondašnjeg prizrenskog valije pod čijom se jurisdikcijom nalazilo Vlasotince. Valija ih je grubo odbio, ali oni još odlučnije po drugi put traže odobrenje. Drugog puta poneli su valiji na dar ovna okićenog raznim ukrasima i zlatom. Postoje dve verzije tog događaja. Prva da su 40 dana tražili odobrenje za zidanje nove crkve, a druga da su 40 sati čekali ispred zgrade i kada je on video njihovu upornost, dobili su dozvolu. Crkva je građena u jednostvnoj baziličnoj formi, jer Turci nisu dozvolili građenje raskošnih hrišćanskih hramova. Ni za današnje Vlasotince ovo nije mali hram, ali možete zamisliti kako je bilo tada kad mesto nije imalo ni 2000 stanovnika”, objašnjava protojerej Pešić.

Jedan od istaknutih balkanskih arhitekata poznoosmanskog doba bio je Andreja Damjanov ili Damjanović, kako se između ostalog potpisuje u ugovoru za nišku Sabornu crkvu, smatra se da je on gradio je i crkvu u Vlasotincu. Glavni razlog za ovu pretpostavku je plitko uklesana predstava zmaja u kameni blok na severnom zidu crkve, što predstavlja potpis Damjanove tajfe.

Andreja Damjanov rođen 1813. u selu Papradište u Makedoniji, a da je umro 1878. godine, gde je i sahranjen. Damjanov i njegova tajfa podigli su crkve: Svete Bogorodice u Skoplju, Svetog Jovana u Kratovu, Svetog Pantelejmona u Velesu, Svetog Ilije u Pečenjevcu kod Leskovca, Crkvu Sabor Svetih Apostola u Turekovcu kod Leskovca, Svetog Nikole u Kumanovu, Svetog Georgija u Smederevu, Svete Trojice u Vranju, Svete Trojice u Sarajevu,  Svete Trojice u Mostaru …

O vlasotinačkoj crkvi i drugim crkvama Andreja Damjanova, Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu izneo je stručno mišljenje.

“U arhitekturi crkava oseća se uticaj grčke i postvizantijske tradicije. To su najčešće višebrodne bazilike kubičnog volumena, okružene tremovima. Iako su manjih gabarita ove crkve sadrže bazilikalnu osnovu, tremove sa spratnim galerijama, apside od fino klesanog kamena sa dekorativnim elementima, sadrže slepe kalote, a neke od njih i minijaturne pseudokupole na uglovima. Crkva je koncipirana je kao trobrodna pseudobazilika sa poligonalnom apsidom na istoku i otvorenim tremom sa zapadne i južne strane. Iznad zapadnog trema je galerija na koju se penje iz naosa. Bočni brodovi su odvojeni od središnjeg kolonadom stubova. Središnji brod je zasveden poluobličastim svodom, a bočni ravnom drvenom tavanicom. Krov je na dve vode, sa ćeramidom kao krovnim pokrivačem. U hram se ulazi sa zapadne, severne i južne strane. Hram je sa zapadne i južne strane okružen prostranim tremom, koji je originalno bio popločan opekom rimskog formata. Na istočnom i zapadnom zabatu nalaze se rozete u obliku četvorolista”, mišljenje je arhitekte Ivane Cvetković.

Ovaj spomenik kulture je značajan primer sakralne arhitekture u postvizantijskoj eri sa prepoznatljivim rukopisom debarske kopaničarske škole na duborezu ikonostasa i episkopskih prestola i ikonama izrađenim u svetogorskom maniru sa uplivom baroka. 

Slikana celina ikonostasa je rad nepoznate družine zografa iz druge polovine 19. veka. U pozlaćenom duborezu s floralnim motivima urađene su carske dveri i vrata proskomidije i đakonikona. U istom maniru, zanatski vešto i umetnički nadahnuto, urađena su tri episkopska prestola, ukrašena životinjskim glavama, dvoglavim orlovima i biljnim prepletima. Poznato je da se u vlasotinačkoj crkvi nalaze dva vladarska trona koja je uradio zograf Zaša Dimitrijević.

Među najvećim darodavcima zabeleženi su trgovac Hadži Jovan, industrijalac Kosta Ilić Mumdžija i lekar Jovan Jovanović, koji je zaveštao svoju imovinu Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, a svoju zadužbinu nazvao Jovanijanum.

Kada su 2023. godine reparirana tri crkvena zvona, sveštenik Marko Nikolić je objavio zapis sa srednjeg zvona, koje je poklon Koste Ilića, oca Vlade Ilića, čuvenog gradonačelnika Beograda. Vladino ime nije upisano, jer je on rođen četiri godine kasnije (1882). Nakon odlaska Turaka Srbi su ponovo mogli da koriste crkvena zvona, zato su u vreme Milan Obrenovića ona livena za novooslobođene krajeve.

„Ovo zvono pokloni Kosta Ilić Mumdžija iz Vlasotinca pri vladi knjaza oslobodioca Milan M. Obrenovića IV. Za zdravlje svoje i svoje familije u slavu svoga patrona Paraskeve, za spomen svoga oca Ilije, majke Milice, supruge Konstantine, dece Mihaila, Petra, Blagoja, Jevrosime, Sotira, Vasiljke, lio me Đorđa Bote sin u Vršcu 1878. godine”, upisano je na zvonu.

Zvonik iz 1899. godine je izveden u duhu eklektike sa naglašenim klasicističkim elementima. U vremenu kralja Aleksandra Obrenovića, s blagoslovom episkopa niškog Nikanora, a zauzimanjem sveštenika Dušana On. Popovića i Hristifora Popovića, tutora Jordana Conića, Ćire Hranića i Vukadina Šušulića.

Od brojnih značajnih poseta crkvi, treba pomenuti kralja Milana Obrenovića iz 1887. godine, o kojoj, nažalost, nema mnogo podataka. Jedna od najmasovnijih poseta između dva svetska rata bila je  20. septembar 1925. kada je Vlada Ilić Pevačkoj družini “Njegoš” darivao zastavu u vrednosti 35000 dinara. Taj dan je izabran zbog prenosa Njegoševih kostiju sa Cetinja u obnovljenu kapelu na Lovćenu, jer su za vreme okupacije 1916. austrougarske vlasti raskopale Njegošev grob na Lovćenu i odnele kosti. Na sam čin osvećenja zastave došao je episkop niški Dositej, a u ime Vlade Ilića došao je njegov brat Sotir sa suprugom Ganom. Zavičajni muzej u Vlasotincu čuva jednu fotografiju i lentu, dok druga fotografija pripada crkvi, a  zastava je izgubljena.

Zidno slikarstvo je izvedeno 1894. godine, a određeni istraživači smatrali su da je bez veće umetničke vrednosti. Zidno slikarstvo značajno je u domenu vizuelene kulture, kao i za kulturnu istoriju, posebno za lokalnu istoriju o starim vlasotinačkim porodicama trgovaca i zanatlija, kao darodavcima pojedinačnih predstava. Novi živopis je urađen od 2008. do 2018. godine, a oslikavanje je povereno Goranu Janićijeviću, ikonopiscu i docentu na Visokoj školi akademije SPC za umetnost i konzervaciju.

Sve što je rađeno u poslednjih dvadesetak godina učinilo je da crkva u Vlasotincu izgleda nikad lepša u svojoj skoro dva veka dugoj istoriji.

 „Crkva je najtemljniju obnovu imala početkom 21. veka. Tada je zamenjen krov i učvršćena cela konstrukcija hrama, urađena  je drenaža i trotoar. U toj najpotpunijoj obnovi malter je skinut sa zidova, sa severnog, zapadnog i istočnog, a na južnoj strani  malter je ostao. Tako je dobijen mnogo lepši i drevniji izgled. Tada je hram u potpunosti živopisan, jer je živopis, star malo više od jednog veka, već dotrajao i mnogi delovi su se ronili, pošto je rađen na lošoj podlozi od blata i oštećen od paljenja sveća. Ono što je otkiveno, a bilo je lepo, jeste kameni vez sa floralnim ornamentima, koji se nalazi na zapadnoj strani, za koji nismo znali da postoji dok nije skinut malter”, govori za Jugmediu sveštenik Nikola Pešić.

Istočno i jugoistočno od crkve prostire se staro groblje sa preko sedamdeset sačuvanih kamenih nadgrobnih spomenika iz 19. veka, neki su stariji i od crkve (1818).

„Nadgrobni kameni spomenici su dekorativno obrađeni sa ikonografskim pojedinostima koje otkrivaju kulturni i duhovni kontinuitet naroda ovog kraja. Zanatski vešto i umetnički nadahnuto, svaki od ovih spomenika predstavlja malo remek-delo nepoznatog narodnog umetnika. Kada se tome doda njihov dokumentarni značaj koji se ogleda u činjenici da obeležavaju grobna mesta boraca protiv turskog okupatora, viđenijih Vlasotinčana, ktitora i graditelja crkve, onda ima i dovoljno razloga da se oni i sačuvaju, zaključak je u „Studiji zaštite graditeljskog nasleđa Vlasotinca, zaštita i očuvanje stare čaršije“ Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu (2024).