Žene su vekovima bile u senci muškaraca, ne samo na Balkanu, a mi Srbi vezujemo svoje poreklo za muške pretke. Međutim, kada bismo malo bolje analizirali svoje poreklo, videli bismo da je često značajnija bila uloga žena. Iako smo prezime uzimali po dedi, ima dosta prezimena ili naziva familija po babi. Najpoznatija porodica u romanima Dobrice Ćosića su Katići po baba Kati. U Vlasotincu postoje Babastojanski, Davnići po baba Davini, pa i moja familija moje majke nazvana je Bogdanini po mojoj čukunbabi Bogdani.

Za pisanje članka koristio sam porodično predanje (moja majka Stanika i tetka Ljubinka) i poznavavanje lokalne istorije. Za istorijske izvore mogu da zahvalim mom bratu od ujaka Miloradu Petroviću, koji pedatntno čuva porodičnu dokumemtaciju, kao i istoričaru Novici Tričkoviću, autoru monografije sela Crna Bara.

Supruga opštinskog pisara

Bogdana je rođena 1852. godine u mahali Suknari, selo Dejan. Nažalost, o njenim precima ne zna se ništa. Kao devojka, upamtila je Turke i njihovo proterivanje iz Vlasotinca.

Ovde se misli na Prvi srpsko-turski rat (1876–1877), a naročito na Drugi srpsko-turski rat (1877–1878), kada je ovaj deo Srbije oslobođen posle 350 godina ropstva. Pričala je da su u tursko vreme jeli zelen paradajz, jer su mislili da kad pocrveni nije za ljudsku ishranu. Ne zna se tačna godina udaje, ali po rođenju prvog sina Dragutina (1880) verovatno 1879. Moguće i neku godinu ranije, ako je rodila neko dete koje nije uspelo da preživi. Tada je i do 30% dece umiralo do prve godine života. Često su roditelji čekali prvi rođendan da krste dete i da ga upišu u crkvene knjige rođenih.

Bogdana je bila udata za pisara Dejanske opštine, Iliju Mitića iz Svođa, mahala Gabrovik. Porodično predanje kaže da je bio blizak kralju Milanu Obrenoviću i da je ubijen oko Srpsko-bugaskog rata (1885). Čak se priča da je Iliju konj mrtvog doneo od Dejana do kuće u Gabroviku.

Tek sam ove godine saznao istorijsku pozadinu ubistva, jer jednostavno potomstvo je potisulo detalje posle 140 godina. U časopisu „Naše Vlasotince“ preštampana je dokumentarna priča „Stavra radikalac“ iz 1883. godine, u kojoj se opisuje stanje u Vlasotincu za vreme Timočke bune. Kralj Milan je u krvi ugušio bunu u Timočkoj krajini, pa nije uspela da se proširi po Srbiji.

Glavni junak je Stavra Radikal, koji pripoveda kako su ga uhvatili naprednjaci prilikom pokušaja podizanja bune radikala protiv kralja u vlasotinačkom kraju. Stavra je na konju iz Vlasotinca krenuo u Svođe da obavesti svoje stranačke kolege da ne pokreću oružanu pobunu, jer je vlast već saznala za njihovu nameru.

Međutim, uhvatili su ga u Dejanu, pa nije stigao do vodenice u Svođu, gde je bio planiran sastanak. U Dejanu ga je ispitivao ćata Ilija, odnosno opštinski pisar Ilija Mitić, Bogdanin muž. Tu vidimo da je Ilija bio istaknuti član vladajuće Napredne stranke.

Stavra je na kraju i robijao i platio kaznu, a Ilija je posredno bio odgovoran za to. Već naredne, 1884. godine, Radikalna stranka je pobedila na izborima u Vlasotincu. U tome možemo tražiti uzroke ubistva pisara Ilije Mitića — kao član prorežimske Napredne stranke, ubijen je od strane radikala u borbi za vlast. Tako je Bogdana, sa tek nešto više od trideset godina života, postala udovica sa dvojicom sinova, Dragutinom i Milanom. Koliko je Ilija bio odan kralju Milanu Obrenoviću vidi se i po tome što je mlađem sinu dao ime po kralju.

Pokojni Ilija se pominje u dokumentima u vreme kada je njegova udovica Bogdana nasledila deo imovine supruga, a Ilijina majka Kata dala prilog crkvi u Velikom Bonjincu kako bi sveštenici prilikom službe pomenuli ime njenog tragično nastradalog sina.

Supruga narodnog poslanika

Bogdana se kasnije udala za udovca Đorđa Petrovića (1853) iz Crne Bare. Đorđe su iz prvog braka sa Kostadinom ostale tri ćerke Ljubica, Riska i Stana. Bogdana je dovela dva pomenta sina Dragutina (6) i Milana (3). Tako su imali iz prethodnih brakova petoro dece, a posle dobili još četvoro zajedničke dece: Vladimir, Milkana, Darinka i Anđelija. To je bila jedna prosečna srpska porodica, jer su krajem 19. i početkom 20. veka Srbi i Rusi bili među narodima sa najvećim natalitetom u Evropi.

Uobičajeno je bilo da su mlađi udovci i udovice osnivali nove porodice kako bi zajedno podizali decu i živeli u braku. U to vreme, naročito udovice s maloletnom decom, nisu mogle da prežive, jer nisu imale stalne prihode. Udovci su, s druge strane, mogli da zarađuju, ali nisu mogli sami da vode domaćinstvo sa puno sitne dece. Često su muževi ginuli u ratovima, a žene umirale na porađaju. Generalno životni vek je bio kraći.

U porodičnoj arhivi postoji i dokument o usinjenju Bogdaninih sinova, gde se evidentira kao otac Đ. Petrović. To praktično znači da je Đorđe rešio pitanje muškog naslednika, jer je u prvom braku imao samo ćerke. Mada su Đorđe i Bogdana dobili i jednog zajedničkog sina, Vladimira. Sa političkog aspekta ostaje nedorečeno pitanje zašto se Bogdana udala baš za Đorđa Petrovića, koji je bio radikal i predsednik Kruševičke opštine. Očigledno je da su Ilija, kao naprednjak, i Đorđe, kao radikal, bili na suprotnim stranama u vreme kada su se sukobi vlasti i opozicije rešavali i gubljenjem glave.

Daleko od toga da je Đorđe bio odgovoran za Ilijinu smrt, jer ni u samoj Radikalnoj stranci na lokalnom nivou nije imao glavnu reč. Vođa vlasotinačkih radikala bio je Stevan Miljković Paštrakulja, a od Đorđa su bili uticajniji i Gorča Parunović, Petar Stanković Bojadžija i drugi.

Najstariji pisani trag o Đorđu Petroviću kao darodavcu nalazimo u izveštaju Crkve Svetog arhangela Gavrila u Kruševici. Godine 1884. sveštenik Onufrije Popović i predsednik Kruševičke opštine Đorđe Petrović Crnobarac pokrenuli su sakupljanje priloga za dogradnju trema crkve. Na crkvenom zvonu piše da je izliveno za vreme kralja Milana Obrenovića 1885. godine, što znači dok je na čelu opštine bio Petrović, koji je tu dužnost dvaput obavljao. Jedan je zapis o Đorđu nalazio se i u Crkvi Sošestvija Svetog Duha u Vlasotincu. Kada se uđe u crkvu s desne strane, nalazi se freska Svetog cara Konstantina i carice Jelene. U donjem levom uglu pisalo da je za njeno oslikavanje novac priložila porodica Đorđa Petrovića iz Crne Bare septembra 1894. godine.

Pošto je crkva ponovo živopisana 2018. svi stari natpisi su prekriveni, ali postoje fotografije kako je pre bilo.

Kao što je već rečeno, Bogdana i Đorđe su dobili četvoro zajedničke dece. I u političkom smislu Đorđe je nastavio da napreduje. Vlasotinački srez je u Skupštini Kraljevine Srbije imao najčešće tri narodna poslanika. Na parlamentarnim izborima 22. juna 1897. Đorđe Petrović biva izabran za narodnog poslanika iz redova Radikalne stranke, uz njega je bio Stevan Miljković

Paštrakulja iz Vlasotinca, kao i Sima Popović iz Dobrog Polja. Oni su predstavljali Vlasotinački srez koji je tada pripadao Pirotskom okrugu i trebalo je da im mandati traju tri godine.

Međutim, ova vlada Đorđa Simića nije dugo izdržala s obzirom da nije bila po volji kralju Aleksandru Obrenoviću. Naredne godine 23. maja raspisani su novi izbori nakon kojih su radikale na vlasti zamenili liberali i naprednjaci.

Opšte je poznata činjenica da je Radikalna stranka bila protiv diktature poslednjeg Obrenovića i do Majskog prevrata 1903. radikali su bili na mnogim iskušenjima. Đorđe Petrović je ostao veran stranci i Nikoli Pašiću u najtežim trenucima, kada ih je napustila grupa oko Ljubomira Živkovića, koja je kasnije prerasla u Samostalnu radikalnu stranku.

Međutim, tragični kraj života Đorđa Petrovića prekinuo je uobičajeni mir njegove porodice. Prvog oktobra 1905. na potesu Ramnište Đorđe je izašao sa sinovima Dragutinom i Milanom da reže šumu, jedino je najmlađi Vladimir ostao kod kuće. U njihovoj blizini su se nalazili članovi još dve porodice sa kojima su na tom području imali imovinu. Imena tih porodica ovde nisu pomenuta da se njihovi potomci ne bi osećali prozvani.

Jedan od suseda je zamolio Đorđa da pokaže tačno gde su međe. Tada se iz šume začuše pucnji plaćenih ubica iz Stuble kod Bojnika, koji su se nedeljama krili kod jedne od porodica organizatora ubistva. Đorđe je odmah ubijen, a stariji sin Dragutin je ranjen prostrelnom ranom u stomak. Milana su promašili, a pošto je nepomično ležao, mislili su da su ga ubili. Dragutinu je rana previjana platnom, koje mu je žena donela u miraz, i zapregom su ga preko Zaplanja prebacili do Niša.

Iako je izgubio dosta krvi, njegov mlad i zdrav organizam izborio se sa posledicama ranjavanja. S obzirom na sve okolnosti, ubice su dugo vrebale priliku sa namerom da pobiju sve odrasle muške članove Petrovića. Dragutin se tek oženio, Milan je bio momak, a Vladimir dete.

Potomci Petrovića smatraju da je povod za ubistvo bio komšijski dug i svađa oko imovine, po njima politika sa tim nije imala nikakve veze. Mada je bila u jeku predizborna kampanja i borba između Radikalne stranke i odvojene frakcije Samostalne radikalne stranke, pa niko sa sigurnošću ne može isključiti ni političke motive. Kakva je vladala atmosfera u društvu, najbolje objašnjava citat iz Politike: „Do sada su prilikom nereda ovih ponovljenih izbora radile samo batine, ali se treba bojati da u buduće kolac, nož i sekira ne dođu na red”.

Članak je analiza predizborne situacije na jugu Srbije, a napisan je nekoliko dana pre napada na Petroviće.

Tako je Bogdana po drugi put u 53. godini života postala udovica sa devetoro sinova i kćeri. Novcem naplaćenim od životnog osiguranja supruga i prodajom dela imovine u Crnoj Bari, kupuje imanje u Vlasotincu. Tada je otvorena Bogdanina kafana koja se nalazila preko puta današnjeg hotela Novi Zemun na početku Vinogradarske ulice. U njenoj blizini nalazilo se imanje Petrovića na kojem sada ima nekoliko kuća.

Tašta predsednika opštine

Bogdana je nastavila kao udovica da ženi sinove i udaje ćerke. Porodica je stalno živela u Crnoj Bari, dok su pojedini članovi povremeno boravili u Vlasotincu zbog kafane. Nisu ni slutili da se približavaju dva balkanska rata i Prvi svetski rat. U vreme Topličkog ustanka Crna Bara je teško stradala od Bugara, koji su ubijali meštane i palili kuće marta 1917. Tada je Dragutin, najstariji Bogdanin sin, kao seoski kmet izašao pred bugarske vojnike i molbama ih uspeo odvratiti od daljeg paljenja sela. O ovom događaju pisao je istoričar Novica Tričković u monografiji sela.

Među Bogdaninin potomcima saučuvano je predanje kako je u Bogdaninoj kafani za vreme Prvog svetskog rata boravio neki bugarski vojnik, koji je bio zadužen da pazi most preko Vlasine.

Krajem 1918. na mostu je bio postavljen eksploziv u slučaju da Srpska vojska ponovo upadne u varoš. Uoči oslobođena Vlasotinca vlasnici kafane su namerno opili bugarskog vojnika kako ne bi podigao most u vazduh i na taj je način sprečena katastrofa.

Godine 1921. porodica se definitivno preseljava iz Crne Bare u Vlasotince, kako bi Dragutinov sin Milorad mogao ići u školu. Posle su porodičnu kuću u Crnoj Bari prodali su državi za potrebe prve osnovne škole u selu. Do naših dana u kući Ivana Petrovića sačuvana je fotografija sa prve proslave Svetog Save 1927. godine. Ispred škole su se slikali Bogdanini i Đorđevi potomci sa brojnim meštanima. Taj objekat je korišćen i posle Drugog svetskog rata, sve dok nije izgrađena nova škola.

Na imanju oko Bogdanine kafane, porodica njenog sina Dragutina živela je petnaestak godina, sve dok im Kreditna banka iz Vlasotinca nije rasprodala imovinu. Bogdanin zet, Milan Milenković Čuljko, suprug Ljubice – Đorđeve ćerke iz prvog braka – bio je 1936. godine kandidat demokrata za predsednika opštine Vlasotince. Njegov protivkandidat bio je radikal Aleksandar Popović, tadašnji predsednik opštine. Porodica Popović bila je veoma uticajna u varoši kao stara trgovačka porodica. U njihovom vlasništvu nalazio se mlin na reci Vlasini, jedna od najvećih zgrada u varoši (kasnije poznata kao internat), kao i više lokala u glavnoj ulici.

Atmosfera u Vlasotincu godinama je bila napeta – varoš je bila bukvalno podeljena, o čemu su pisali Leskovački glasnik, Vardar i Politika. Obe strane bile su spremne na sve zbog vlasti. Kako bi zet Milan Čuljko pridobio više pristalica, Dragutin je mnogima bio žirant. Međutim, dužnici nisu uplaćivali rate, pa je imanje Bogdaninog sina otišlo na doboš. Kreditna banka je, kao vid pritiska na Dragutina, ubrzala prinudnu naplatu (1935), jer je glavni akcionar banke bio Dimitrije On. Popović, narodni poslanik i rođak Aleksandra Popovića, predsednika opštine.

Tako je Bogdana imala preko 80 godina kada su porodicu sina Dragutina izbacili na ulicu. Nakon gubitka domaćinstva i kafane, Petrovići su otkupili kuću iz turskog perioda na levoj obali Vlasine u kojoj je Bogdana provela ostatak života. Ta stara kuća je odavno srušena, a danas se tu nalaze dve porodične kuće i Stomatološka ordinacija Petrović. Ako je za utehu, 6. decembra 1936. godine zet Milan Milenković Čuljko pobedio je na lokalnim izborima i postao predsednik opštine Vlasotince, dok je Dragutin izabran za opštinskog kmeta.

Do početka Drugog svetskog rata, u znak sećanja na pokojnog muža, Bogdana je 7. aprila 1936. godine uplatila novac Pevačkoj družini „Njegoš“, a diplomu na Đorđevo ime potomci Dragutina Petrovića i danas čuvaju uramljenu. Naredne godine Đorđev spomenik prenet je iz Crne Bare na groblje u Vlasotincu, gde se i danas može videti. Aprila 1940. zet Milan Milenković umire u 52. godini života kao predsednik opštine Vlasotince, ali njegova politička opcija ostaje na vlasti.

Poslednje godine života i potomstvo

Sina Dragutina Petrovića Drugi svetski rat zatekao je na funkciji opštinskog kmeta, što je porodicu izložilo brojnim izazovima. Njegov se potpis nalazi, kao jedan od četiri, na dokumentu iz 1944. godine kojim se traži da partizani i četnici ostave po strani ideološke razlike i ujedine se u borbi protiv okupatora. Partizani su prvog potpisnika, Svetozara Buđića Stojanovića, ratnog predsednika opštine Vlasotince, odmah po oslobođenju uhapsili i ubili.

Na sreću, Dragutin nije bio žrtva ideološke odmazde, ali to ne znači da porodica nije osetila posledice rata. Naime, Dragutinova unuka Bogdanče, nazvana po prababi, preminula je u trećoj godini života od posledica prehlade. Pred kraj rata prozori na kući bili su polomljeni od detonacija. Poslednje ratne zime staklo se nije moglo kupiti, pa se kuća nije mogla zagrejati, zbog čega se devojčica razbolela i preminula. Nakon nje rodila se Stanika (1946) kojoj je prababa Bogdana dala simbolično ime kako bi ostala u životu.

Danas su Stanika i njena starija sestra Ljubinka (1940) jedine koje pamte prababu Bogdanu. Kažu da je bila krupna žena i da je imala svoju posebnu sobu u staroj kući, u kojoj je bilo puno osušenog bilja, jer je Bogdana znala da leči biljkama. Čak je najmlađu praunuku Staniku počela da uči tajnama lečenja, budući da se po tradiciji to znanje prenosi po ženskoj liniji. Bogdana je umrla 1954. godine, u 103. godini života. Jednog dana pala je sa tronošca i dan kasnije preminula. Tačan uzrok smrti nije poznat. Sahranjena je pored praunuke koja je po njoj dobila ime.

Bogdana je žena koja je u svom dugom životu preživela čak sedam ratova i bar tri porodične katastrofe (1885, 1905. i 1935). Bila je supruga uticajnih lokalnih političara, ali joj je upravo politika donela mnogo patnje. Obojica muževa stradali su zbog političkih razloga, a najstariji sin je izgubio kuću iz istog razloga. Njeni potomci danas se drže podalje od politike.

Prvi muž, Ilija, sahranjen je na groblju u Svođu, drugi, Đorđe, na porodičnom groblju potomaka Vladimira Petrovića u Vlasotincu, dok je Bogdana sahranjena nekoliko metara dalje, na porodičnom groblju Dragutina Petrovića.

Po jednoj gruboj računici, do današnjih dana rođeno je više od 150 potomaka Đorđa i Bogdane. Samo po muškoj liniji tri čukununuka sa svojim porodicama žive u Vlasotincu. Danas se njihovi potomci bave različitim poslovima – među njima ima lekara, inženjera, profesora, privrednika, ekonomista… Zanimljivo je da je čak desetak lekara i to većinom žena. Možda je to slučajnost, a možda Bogdanin gen luta – ko će to znati.

Stari Vlasotinčani znaju za Bogdaninu kafanu, a među njima živ naziv za familiju – Bogdanini. Potomci neguju sećanje na Bogdanu Petrović i prepričavaju porodične priče. Po njoj je ime dobila njena navrunuka Bogdana Stanković, moja ćerka, rođena 2016. godine. Čukununuk Milorad Petrović nazvao je jedno od svojih vina „Bogdanino“. Ovim testom izražavam priznanje ne samo Bogdani, već i svim ženama koje su uspele da opstanu i sačuvaju porodicu na surovom Balkanu.