Turska kula ili Stara opština podignuta je u drugoj polovini 18. veka u centru Vlasotinca i sasatavni je deo burne istorije ove varoši. Prvobitne ideje, nakon oslobođenja od Turaka, bile su radikalne i planiralo se njeno rušenje, kako ne bi podsećala na vreme pod turskom upravom. To pitanje je bilo ponovo aktuelno 1960-ih, ali se od toga odustalo i zgrada je adaptirana u Zavičajni muzej.

Osnovne podatke o najstarijem sačuvanom objektu u Vlasotincu dobili smo od Veljka Valčića, muzejskog edukatora u Zavičajnom muzeju.

„Turska kula ili zgrada Stare opštine podignuta je verovatno u drugoj polovini 18. veka, kao zgrada administrativne uprave iz turskog vremena. Smatra se da je podignuta kulukom Vlasotinčana, Grdeličana i stanovnika okolnih sela za vreme vladavine turskog spahije Latif-bega, koji je zauzeo znatne površine zemljišta i stvorio čifluk. Kulu su Vlasotinčani otkupili posle ukidanja spahiskog desetka 1839. godine za 125.000 groša. Nakon oslobođenja (1878) u njoj je bila smeštena opštinska uprava, a od 1979. adaptirana je u Zavičajni muzej”, počinje priču Veljko Valčić.

Nema pouzdanih podataka o vremenu izgradnje Turske kule, a u narodnom predanju se pominje druga polovina 18. veka, ali i prve godine nakon Bojadžijske pljačke (1841) kada su Turci zapalili Vlasotince prilikom gušenja narodne bune. Tada je, opet po predanju, na mestu Buka porušena druga kula pomenutog Latif-bega. Još dvaput je varoš bila sapaljena od strane Turaka, sve dok ih Vlasotinčani nisu proterali 1877. godine, a ti istorijski događaji su vezani za kulu u kojoj su bili „mudir, pisar i sedam sejmena“.

Stručnjaci kažu da kuriozitet ove građevine predstavljaju dve petougaone kule, koje flankiraju ulaz, a postavljene su na istočnim i zapadnim uglovima ulične fasadne ravni, dok se na njenoj sredini nalazi treća kula pravougaonog oblika kroz koju je bio glavni ulaz u zgradu. Na petougaonim kulama nalaze se puškarnice u vidu uskih vertikalnih proreza, a na ostalom delu zgrade prozori i puškarnice. Glavna fasadna ravan okrenuta je ka jugoistoku prema glavnom gradskom trgu. Sastoji se iz prizemlja i sprata, bez podruma, i građena je kao zgrada simetričnog tipa. Temelji kule ozidani su suhozidom, od lomljenog kamena. Prizemlje je izdignuto u odnosu na kotu tla za oko 70 cm.

Prvi istraživač, koji je opisao pomenutu građevinu,austrijski  je putopisac Feliks Kanic, koji je naziva „Turskom kulom” i jedinim istorijskim spomenikom u Vlasotincu (1888). On pretpostavlja da je izgrađena na temeljima starog rimskog kastela.

Mihajlo M. Kostić, u studiji iz 1953. godine, smatra da je ova kula podignuta od strane Turaka i za potrebe osiguravanja puteva koji se ukrštaju u Vlasotincu. Kroz varoš su prolazili značajni poprečni karavanski putevi: jedan koji je spajao Leskovac i Pirot, odnosno poprečna komunikacija koja spaja Nišavsku i Južnomoravsku oblast; i drugi koji je preko Zaplanja spajao Nišku kotlinu i Lužnicu, odnosno najkraći put koji je povezivao Moravsko-vardarski sa Carigradskim drumom. Bilo je nekoliko karaula koje su služile za kontrolu tih puteva: pod Kitkom u Vlasotincu, na visu Straži (384 m) u dolini Vlasine i na brdu Gradac  (308 m) pod Garinom.

Posle ukidanja Vlasotinačkog sreza iz bivše Turske kule opštinska uprava je premeštena u palatu Milana Valčića, a zatim u današnju opštinsku zgradu izgrađenu 1962. godine. Kula je u prizemlju adaptirana za stolarsku radionicu Građevinske škole, na spratu je smeštena, u jednom delu razglasna stanica, a u drugom delu neke organizacije, poput Saveza izviđača.

Vremenom objekat Turske kule nije se uklapao u ambijent centra Vlasotinca, gde su počeli da se grade nove moderne zgrade. Neposredno uz kulu, na odstojanju od samo oko 0,5 m, podignuta je 1956. godine nova prizemna zgrada za školske potrebe, da bi 1961. u njenim gabaritima bio nadograđen sprat. Tu je je od 1971. godine otvorena OŠ „8. oktobar”. S druge strane, već se stvorila navika rušenja starih dućana u čaršiji, pa je bilo uobičajeno da kad neko predloži rešenje taj bi se predlog odmah prihvatao. Tako je bespovratno uništena stara čaršija, kako se seća Sava Ćukalović, penzionisani profesor Gimnazije „Stevan Jakovljević”.

„U takvom ambijentu, na jednom javnom skupu Branko Petković, bivši predsednik opštine i narodni poslanik, predložio je da se zgrada Stare opštine sruši, pošto predstavlja ruglo za centar varoši i ostatak je davne, mračne prošlosti. S druge strane, ona je zaklanjala zgradu osnovne škole, na čijem ce vrhu nalazio veliki natpis – TITO, od metalnih slova,  sa sijalicama koje su noću svetlele. Meni ce taj predlog nije svideo, bio sam mlad profesor, početnik i imao sam hrabrosti da mu se suprotstavim. Kazao sam da je to objekat od istorijske vrednosti, da je značajan za našu prošlost i da ga kao takvog treba obnoviti i sačuvati. To se dopalo tadašnjem potpredsedniku opštine Vitomiru Blagojeviću, koji me je predložio za predsednika Zajednice kulture. Istovremeno za sekretara Zajednice predložio je Miroslava Krainčanića. Nas dvojica smo napravili program sanacije objekta i sa vrlo skromnim sredstvima započeli radove. Kasnije smo u program uključili i Samoupravnu interesnu zajednicu kulture. Usledile su brojne stručne analize i poduhvati na očuvanju u obliku koji danas imamo”, govori profesor Ćukalović.

Pošto se odustalo od rušenja, prvi ozbiljniji istraživački radovi na zgradi Stare opštine započeti su 1971. godine, a sprovedeni su od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd, na čelu sa arhitektom Dobrosavom St. Pavlovićem i etnologom Nadeždom Pešić Maksimović. Tom prilikom sprovedeno je detaljno merenje i snimanje kule i izrađena je tehnička dokumentacija postojećeg stanja. Paralelno sa prikupljanjem dokumentacije vršena su arhitektonska istraživanja, sondirani su delovi konstrukcije, kako bi se utvrdili tačni slojevi zidnih masa, način zidanja i konstruktivni sklop.

Prema beleškama, koje su sačinili stručnjaci Republičkog zavoda za zaštiutu spomenika kulture Beograd, Turska kula masivno je građena sa izuzetno ojačanim zidnim masama, velike debljine i oblika koji podseća na tvrđavu. Slobodno je građena sa svih strana, ali je njeno neposredno okruženje bilo povezano odbrambenim zidom i bedemom, stvarajući dobro branjeno unutrašnje dvorište. Zgrada je nekada bila opasana masivnim zidom sa puškarnicama, od koga se sačuvao samo manji deo sa severoistočne strane, a postojali su i kameni bedemi sa istočne strane, koji danas više nisu vidljivi, jer su uništeni prilikom izgradnje pomoćnih školskih zgrada (1954). Sve ovo ukazuje na moguća postojanje utvrđenog kompleksa koji je dominirao blagom padinom ka reci Vlasini. Po funkciji, stilu i materijalu od kojeg je građena, kula nije ličila na druge stambene objekte u okruženju. Izdvajala se i po tome što nije imala isključivo stambenu funkciju.

Nakon sastanka predstavnika Opštine Vlasotince, Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd i Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, 20. jula 1972. godine, odlučeno je da se preduzmu radovi na obijanju celokupnog maltera sa spoljnih i unutrašnjih zidova i plafona.

„Projekat, predat opštini 1972. godine, predvideo je radove na sanaciji originalnog konstruktivnog sklopa, uz minimalne intervencije, kao i vraćanje prvobitnog izgleda zgradi. Tada su zazidani prozori na čeonom delu u prizemlju, a na njihovom mestu ponovo su izrađene puškarnice u skladu sa izvornim izgledom. Glavna ulazna vrata, koja takođe nisu postojala izvorno na uličnoj fasadnoj ravni, nisu mogla biti zazidana, pošto pozicija originalnih vrata nije mogla da se stavi u funkciju, imajući u vidu da je školska zgrada, izgrađena toliko blizu ove zgrade, da se nije mogao obezbediti pristup. Iz ovih razloga se odlučilo da se vrata sačuvaju na mestu gde su otvorena za potrebe opštinske zgrade. Tada je predviđeno i realizovano da se deo dvorišta, prema ulici, ogradi zidom kakav je bio za vreme turske uprave”, objašnjava arhitekta Ivana Cvetković iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš.

Kulturni centar Vlasotince formiran je 26. decembra 1972. godine, a u njegovom sastavu svečano je otvoren i Zavičajni muzej 22. maja 1979.  u adaptiranoj Turskoj kuli, koja je 1985. proglašena spomenikom kulture i pod zaštitom je Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Nastajanje muzejskog fonda započeto je Starom srpskom grafikom iz perioda od 16. do 19. veka, Legat akademskog slikara i grafičara profesora Miodraga A. Nagornog. Zbirka je antologijski izbor i sadrži drvoreze, bakroreze, bakropise i litografije. Zavičajni muzej danas poseduje arheološku, etnološku i istorijsku zbirku.

„U novije vreme sprovedena je sanacija krovne konstrukcije i zamena krovnog pokrivača novim istog tipa kao i originalni – ćeramida. Izvršeni su radovi na izolaciji od vlage sa spoljašnje strane zgrade i urađena je drenaža, sa ciljem da se smanji uticaj vlage na objekat. Sprovedeno je ponovno malterisanje delova zidnih površina sa kojih su obijeni malterni slojevi, kao i bojenje svih fasadnih ravni, i zaštita svih drvenih elemenata opšivke strehe i slično. Nakon završetka zemljanih radova i radova na izradi drenaže, ponovo je izrađena kaldrma od kamena oblutaka i sprovedeno uređenje dvorišnog prostora. Izvedeni su radovi na popravci i obnovi pomoćnih kancelarijskih objekata u dvorištu – popravljena je krovna konstrukcija i zamenjen je krovni pokrivač pokrivačem istog tipa kao i na glavnoj zgradi”, piše u „Studiji zaštite graditeljskog nasleđa Vlasotinca, zaštita i očuvanje stare čaršije“ Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu (2024).

 Zgrada je sačuvala autentičnost, originalni arhitektonski izgled, konstruktivni sklop i enterijer. Na zgradi se poslednjih nekoliko godina, angažovanjem predstavnika Kulturnog centra Vlasotinca, a uz finansijsku podršku Ministarstva kulture Republike Srbije, fazno sprovode konzervatorsko-restauratorski i drugi radovi na oržavanju zgrade i uređenju njene neposredne okoline. Trenutno sveukupno stanje zgrade je zadovoljavajuće, mišljenje je stručnjaka Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu.

Slična kula je bila i u surduličkom selu Klisura, ali je, nažalost, do temelja porušena 2007. godine pod izgovorom destabilisanosti i sklonosti padu, umesto da bude obnovljena. Na sreću, Turska kula u Vlasotincu je sačuvana do danas kao jedna od retkih građevina ovog tipa na teritoriji Balkana.

Link Zavičajnog muzeja u Vlasotincu

http://muzejvlasotince.rs/