Selo Donja Lopušnja udaljeno je oko 11 kilometara od Vlasotinca na starom karavanskom putu za Crnu Travu, kojim su nekad prolazili Karađorđevi ustanici okupljenji oko Ilije Strelje Petrovića, vojvode od Leskovca. Danas je selo poznato među planinarima po republičkoj akciji Mart na Moriču koja se organizuje od 2007. godine. U blizini je planina Ostrozub gde je stanište endemične biljne vrste – zeleničje. Uz sistemsku podršku i dobru reklamu ovaj kraj bi mogao da živi od seoskog turizma. 

Ne zna se pouzdano kako je selo Lopušnja dobilo ime. Sadašnji stanovnici uglavnom nemaju odgovor na to pitanje, možda po nekom turskom lopovu kako se pominje. Ovo tumačenje ima pokriće u prošlosti, jer selo se nalazi na starom karavanskom putu kroz šumu i planinu gde pljačke nisu bile retkost. Sa etimološke strane ojkonim Lopušnja (Lopuške Meane) može se lako objasniti preko biljke čičak, koja se u mnogim slovenskim jezicima naziva lopuh ili lopušina. Dakle, po ovoj teoriji radi se o fitonimu koji je nastao po terenu gde raste lopuh ili lopušina.

Godine 1516. turski poreznici beleže selo Lopušnja sa 67 običnih, 4 udovička domaćinstva i 21 neoženjeni, a u osmoj deceniji istog veka živi 50 domaćinsatva i 32 neoženjena. Status sela je derbendžijski, tj. žitelji su imali obavezu da obezbeđuju turskim karavanima sigurnu prohodnost i zaštitu od pljačkaša, a zauzvrat su bili oslobođeni svih drugih obaveza prema carstvu. Naseljeno je nomadima i „nalazi se u opasnoj i teško pristupačnoj planini“. Hajduci su napadali turske karavane duž turskog druma Vlasotince – Lopuške Meane – Bistričke Meane – Čobanac -Simenkove Meane, odakle se odvajao put prema Surdulici i Vranju (preko Čemernika), odnosno  preko Broda i Crne Trave do Trna i Sofije, pa dalje sve do Carigrada. Kao što se vidi ovaj put je imao strateški značaj za Turke, pa su zato gledali da sačuvaju stanovništvo kako bi obezbedili prolaz svojim karavanima. Međutim, sela su ostajala pusta zbog ratova, bolesti i generalno teških uslova za život. Jovan Trifunoski u knjizi „Grdelička klisura“ kaže da je posle Velikog turskog rata (1683-1699) između Osmanskog carstva i više evropskih država predvođenih Austrijom, u klisuri ostalo samo 3% starosedelaca. To važi i za Lopušnju i okolinu, jer u većini sela postoje lokalitet „selište“, gde je nekad bilo selo i po narodnom predanju tu su živeli neki Latini, a po istraživanju Trifunoskog reč je uglavnom o starijim srpskim selima, koja su bila naseljena u srednjem veku ili ranom turskom periodu pre 17. veka.

Kako je zabeležio Trifunoski (1961) u Gornjoj Lopušnji stariji rodovi su: Deda Stankovi, Bogdanovi, Pavlovi, Mitrovci i Anđelkovci,  a mlađi rodovi su: Stojanovići, Boškovi, Leka, Stankovići i Velkovi. Zajednički predak starijih rodova je deda Milisav, koji je došao od nekuda krajem 18. veka. Za rodove, za koje se zna poreklo, kažu da su došli iz šopskih krajeva u današnjoj Bugarskoj i sa Vlasine. Isti istraživač posetio je Donju Lopušnju, gde je utvrdio da su tri roda ovog sela naseljena od nekuda u prvoj polovini 19. veka (Streškovčani, Saramandini i Ostrečani). Naseljevanje je završeno pred kraj turske vladavine, a broj stanovnika se uvećava samo prirodnim priraštajem do 60-ih godina 20. veka.

U prvom popisu posle oslobođenja (1878) u Lopušnji je živelo 611 stanovnika, a na narednom (1884) bilo je 698 stanovnika. Od Berlinskog kongresa (1878) i Srpsko-bugarskog rata (1885) ceo ovaj kraj gubi na značaju. Na starom karavnskom putu zamire trgovina zbog loših odnosa između Srbije i Bugarske. Pred kraj turske vlasti probijen je put kroz Grdeličku klisuru (Mithad-pašin drum), a 1886. godine tu prolazi prvi voz, što je učinilo da ceo Bukovik, kako se nekad zvalo šire podneblje, izgubi geostrateški značaj. Posle Drugog svetskog rata probijen je put Vlasotince – Crna Trava dolinom Vlasine, tačnije deonica od Tegošnice do Broda, što je još više pogoršalo položaj Lopušnje i susednih mesta. Administrativno selo se deli na Donju i Gornju Lopušnju, a gubitak stanovnika je konstantan. Posle Drugog svetskog rata Donja Lopušnja je imala 478 stanovnika (1948), a 2011. godine broj je bio 121, a Gornja Lopušnja je u istom periodu sa 261 spala na 37 žitelja. Električnu energiju su dobili tek početkom 80-ih godina, Donja Lopušnja je dobila asfaltni put tek 2007. godine, a susedna Bistrica (opština Crna Trava) 10 godina kasnije i tu se stalo.

Iseljavanje iz Lopušnje traje već decenijama i još nije završeno, a ne odlaze samo u Vlasotince nego u Niš, Novi Sad, Beograd, Jagodinu…U prošlosti je stočarstvo bilo osnovna delatnost, a danas je građevina i drvarenje. Kućni budžet se dopunjuje branjem borovnica i pečuraka, a na vlasotinačkoj pijaci je tražena roba lopušnjanski krompir.

(Ne)iskorišćene mogućnosti za razvoj seoskog turizma

Krajem 19. veka ove krajeve opisao je Feliks Kanic u putopisu „Srbija zemlja i stanovništvo“, koji pominje po jednu mehanu u Dobrom Polju i Lopušnji: „ka Lopuškoj mehani koja je ležala 650 m niže i koja bi zbog svoje neizrecivo bedne sale za goste, gde su neki zamazani ljudi pekli rakiju, takođe zasluživala da bude ovekovečena na nekoj slici. Niski ulaz bio je zakrčen sankama s upregnutim volićima, na kojima je doneseno jedno bure krušaka radi prerade u omiljeno nacionalno piće… ”

Od nekada brojnih mehana pored karavanskog puta, postoji samo jedna kafana u Donjoj Lopušnji, koju je osnovao čuveni deda Zaka, danas simbol svih ugostitelja na starom drumu. Njegov portret je na zidu kafane osnovane 1958. godine, a o njemu je govorila praunuka Marija Stojanović.

„Zbog toga što se nalazi na raskršću, tamo gde se stapaju svi okolni zaseoci, Vojislav Stojanović svima poznatiji po nadimku Zaka, kafani je dao ime „Putnik“. Često je izgovarao rečenicu „Putniče, odmori!“ što je bilo presudno da kafana nosi to ime. Deda Zaka je osnivač kafane koja se ostavlja kao nasleđe svim narednim generacijama. O njemu kruže razne priče, kaže se da je bio jedan od najobrazovanijih ljudi svoga vremena, vrlo načitan čovek, veliki patriota, društvena osoba, neko ko je večito zbijao šale na svoj i tuđ račun, ali i uvek tu da pomogne ljudima kada je to potrebno. Bio je čovek čiji su pogledi na svet bili dosta ispred vremena u kome je živeo. Prvi je u selu dovezao motorno vozilo. Ono što je zanimljivo je to da se i danas sprema hrana po njegovoj recepturi. On je neko ko je ostavio pečat u svom dobu, a priče o njemu kružiće još dugo u selu u kome je živeo“, rekla je Marija, praunuka deda Zake.

Godine 2007. zaživela je jedna masovna manifestacija – Mart na Moriču. Planinarsko društvo Morič iz Vlasotinca svakog proleća dovede u Donju Lopušnju i preko 600 ljubitelja prirode iz cele Srbije i susednih država. Uzvišenje Morič se nalazi na 877 metara nadmorske visine, gde se mogu videti ostaci utvrđenja iz rimskog perioda koje je služilo za kontrolu puta. Po predanju tu je bila opkoljena neka vojska koja je dugo pružala otpor osvajaču, jer su imali skriveni dovod pitke vode. Utvrđenje je osvojeno tek kada je otkriveno i prekinuto snabdevanje vodom, odnosno kad je branioce žeđ pomorila, pa se zato zove Morič.

Planinari pređu 11 kilometara od Vlasotinca do Donje Lopušnje prolazeći pored Gradišta, rodnog sela Ilije Strelje Petrovića. Strelja je bio glavni oraganizator Prvog srpskog ustanka južno od Niša, pobratim Karađorđa i vojvoda od Leskovca. Pored istog puta nalazi se i Belkićev grob, mesto pogibije Crnotravca Nikole Belkića, koji je stradao u borbi sa Turcima u Prvom srpskom ustanku. Oba lokaliteta mogu se posetiti u okviru ove planinarsake akcije, ali i još jedan. Nedaleko od tog puta je i selo Dadince, odakle potiče familija Cvetković iz koje je major Jovan Cvetković, učesnik svih oslobodilačkih ratova od  1876. do 1918. godine. On je otac daleko čuvenijeg predsednika Vlade Kraljevine Jugoslavije Dragiše Cvetkovića.

U Donjoj Lopušnji se nalazi osmogodišnja škola i objekat predviđen za Školu u prirodi. Tu su smeštajni kapaciteti za 70 osoba sa obezbeđenim prenoćištem i ishranom. Najpre bi trebalo nastaviti ovaj projekat, a potom edukovati meštane i pomoći im da adaptiraju svoje stambene objekte za razvoj seoskog turizma. Na tim prostorima može se naći endemična biljna vrsta zeleničje (lovorvišnja – Prunus laurocerasus). Nedaleko od Donje Lopušnje nalazi se selo Bistrica, koje je danas vikend-naselje, gde je skoro svaka kuća sređena. Nekadašnji stanovnici ovog sela su se raselili širom Srbije (najviše ih je u Beogradu i Novom Sadu), ali se svakog 2. avgusta, na Dan Svetog Ilije, okupljaju i organizuju sa lokalnim stanovništvom letnji sabor na Čobancu. Na njih svakako treba računati prilikom razvoja seoskog turizma, a asfaltiran put je stigao do njihovog sela, gde postoje tereni pogodni za skijanje. Pored navedenih sela, u turističku ponudu sela vezanih za Iliju Strelju, treba uvrstiti grdeličko selo Kozare, gde je Strelja imao samokov, a tu se danas nalazi poznato vinogorje.

Školu u Lopušnji pohađali su đaci sa tri opštine

Osnovna četvrtorazredna škola formirana je školske 1911/12. godine pod imenom „Lopušnja“, ali je usled balkanskih ratova i Prvog svetskog rata prestala da radi. Pravi početak se može uzeti posle rata kad je Sreten Dinić kao školski nadzornik za tri godine otvorio 12 novih škola u Vlasotinačkom srezu. Pohađali su je uglavnom redovni i odrasli učenici muškog pola sa teritorije Lopušnje (kasnije podeljene na Gornju i Donju) i okolnih sela sadašnje opštine Vlasotince (Samarnica, Lopušnja, Ćelište, Ravna Gora, Ostrc  i Gradište). Na ovaj način škola je radila sve do Drugog svetskog rata. Najezdom okupatora (Bugara i Nemaca) u zgradi škole Bugari su formirali  vojnu upravu, a škola je funkcionisala u otežavajućim okolnostima, ali rad nije prekidala, jer se nastava odvijala po privatnim kućama. Posle rata 1945. godine voljom građana podignuta je sadašnja zgrada i od septembra iste godine otpočelo je obrazovanje kako muške tako i ženske populacije učenika.

Škola i dalje nastavlja rad pod imenom  škola „Lopušnja“ sve do 1950. godine, kada je ušla u sastav OŠ „Siniša Janić“ iz Vlasotinca, ali sada kao osmogodišnja. Školske 1964/65. godine uvodi se jedno odeljenje petog razreda zbog velikog priliva učenika iz okolnih sela sa teritorije opštine Leskovac (Vilje Kolo, Novo Selo, Palojce) i opštine Crna Trava (Bistrica). Škola je u tom vremenu radila sa 240 učenika u dve smene. Godine 1967. škola stiče samostalnost, izdvajanjem iz sastava OŠ „Siniša Janić“.

Pod novim nazivom OŠ „25.maj“ u Donjoj Lopušnji, samostalno radi sa velikim brojem učenika i dva isturena odeljenja u Gornjoj Lopušnji i Gradištu sve do 1980. godine, kada zbog migracije stanovništva broj učenika opada. Godine 2002. školske prostorije, kuhinja i sala za fizičko vaspitanje sa arhivom škole izgorele su u požaru, a na istom mestu sagrađena je nova kuhinja sa trpezarijom i prateće prostorije za smeštaj učenika, predviđene za Školu u prirodi. Godine 2012. Školu u prirodi preuzima  Centar za socijalni rad u Vlasotincu kao dnevni boravak za decu sa posebnim potrebama. Danas u OŠ „25.maj“, kako su nam rekli meštani, nema ni dvadest učenika.

Stanovnici Lopušnje i okoline uvek su branili Srbiju od Turaka, Bugara i Nemaca, a država im je davala samo mrvice.

Ovaj sadržaj je deo projekta koji je sufinansirala opština Vlasotince. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.