Razgovor sa dr Dejanom Antićem, docentom Filozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu razgovarali smo povodom pravoslavnog praznika Sretenje Gospodnje i Dana državnosti Republike Srbije.

Poštovani gospodine Antiću, da li nam možete reći zašto se 15. februar obeležava kao Dan državnosti Republike Srbije?

Značaj toga datuma za srpski narod je višestruk. Kao pravoslavni narod, Srbi 15. februara proslavljaju hrišćanski praznik Sretenje Gospodnje – uspomenu na dan kada je Presveta Bogorodica prvi put, četrdeset dana po Hristovom rođenju, uvela Bogomladenca  Hrista u jerusalimski hram radi posvećenja Bogu. Pored verskog, praznik Sretenje Gospodnje za Srbe ima veliki istorijski značaj, jer su 14. februara 1804. godine na zboru u Orašcu kod Aranđelovca narodni glavari i starešine iz tadašnje kragujevačke i beogradske nahije odlučili da podignu ustanak protiv dahijske strahovlade, a potom i protiv osmanske vlasti. Plamen borbe koji su tog februara u Marićevića Jaruzi srpski ustanici predvođeni Karađorđem upalili, posle uspešnih vojničkih pobeda na Ivankovcu, Mišaru, Deligradu, pretočen je u veliku Srpsku revoluciju, kako je ovu pojavu definisao nemački istoričar Leopold fon Ranke. Na Sretenje 1804. godine započela je borba za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje Srba, koju nažalost, zbog brojnih geopolitičkih prepreka i izazova u XIX, ali i propuštenih prilika i zabluda u XX veku, potomci Karađorđevih i Miloševih ustanika nisu dovršili. Ipak, ako verskoj i vojno-istorijskoj dimenziji značaja praznika pridružimo i činjenicu da je o Sretenju Gospodnjem 1835. godine Velika narodna skupština u Kragujevcu usvojila prvi Ustav Kneževine Srbije – Sretenjski ustav, onda možemo govoriti i o pravno-političkom i kulturološkom značaju ovog praznika, i smemo s razlogom reći da 15. februar predstavlja jedan od najvažnijih datuma u modernoj srpskoj istoriji. Dan kada kao narod obeležavamo postavljanje temelja državnosti i ustavnosti moderne srpske države.

Zbog čega, kada govorite o važnosti ovog praznika, insistirate na terminu „moderan“ i upotrebljavate kvalifikacije: „u modernoj srpskoj istoriji“ ili „moderna srpska država“ ?

Isticanje ovog termina je neophodno ne bi li se sačuvala istorijska svest o tome da srpska državnost ne počinje sa Srpskom revolucijom, Karađorđevom ili Miloševom Srbijom. Da budemo precizniji, i Karađorđe i Miloš žrtvovali su sve što su imali u osvajanju slobode. Karađorđe je na oltar otadžbine položio i svoju glavu. Miloš je katkad sabljom, a katkad političkim taktom i diplomatijom otimao od Stambola jedan po jedan atribut državnosti za svoj narod. Ali za razliku od mnogih evropskih naroda koji su konstituisali svoje države tokom XVIII i XIX stoleća, koreni srpskog samodržavlja datiraju još iz vremena ranog srednjeg veka. Srednjevekovna srpska država svoj najveći procvat doživljava u doba dinastije Nemanjića, kada vladarska ideologija ove dinastije dobija praktičnu državotvornu formu. Za nemanjićkom državom u kulturološkom i duhovnom smislu nije zaostajala ni država srpskih despota Lazarevića i Brankovića. Najezda Osmanlija zaustavila je razvoj srpskih zemalja, ali nije zatrla ideju državnosti koja preživljava zahvaljujući srpskoj crkvi i narodnoj tradiciji sve do XIX veka, kada vaskrsava u Orašcu i Takovu oružjem šumadijskih ustanika. Prema tome, nesporna je činjenica da su Srbi narod sa mnogovekovnom državotvornom tradicijom.

Kakav je bio karakter Sretenjskog ustava iz 1835. godine?

Donošenju Sretenjskog ustava prethodila je pobuna jednog broja uglednih narodnih starešina u Kneževini Srbiji koji su tražili sazivanje narodne skupštine i donošenje akta kojim bi se sprečila samovolja i ograničila vlast kneza Miloša Obrenovića. Na čelu bune u januaru 1835. godine našao se knez Mileta Radojković po kome je ova „demonstracija narodnog nezadovoljstva“ dobila ime Miletina buna. Usled pritiska nezadovoljnih narodnih glavara knez Miloš je pristao da izda traženi dokument i posao sastavljanja istog poverio je svom sekretaru Dimitriju Davidoviću. Koristeći kao uzor francuska i belgijska najviša državna pravna akta Davidović je odgovorio zadatku i načinio traženi ustav.

Kada je reč o pravnom karakteru, prvi ustav Kneževine Srbije usvojen na Sretenje Gospodnje 1835. godine predviđao je podelu vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Prema njegovim ustavnim odredbama vlast su u vazalnoj Kneževini činili knez, državni sovjet (danas bi to bila vlada) i narodna skupština. Izvršnu vlast su delili knez i državni sovjet. Sretenjski ustav je zapravo predstavljao izraz narodne volje za ukidanje feudalnih okova i institucija, gušenje autokratske vladavine i nacionalnu emancipaciju naroda. Njime je garantovano postojanje nezavisnog sudstva, pravo na neprikosnovenost ličnosti, na zakonito suđenje, na slobodu kretanja, pravo na izbor zanimanja, ravnopravnost građana itd. Zbog toga što su pravosnažnošću ovog državnog akta Kneževine Srbije ukinuti ropstvo i feudalizam, a brojne njegove odredbe bile u skladu čak i sa današnjim građanskim vrednostima, donošenje Sretenjskog ustava je naišlo na osudu velikih apsolutističkih sila, pre svega Osmanskog carstva, Austrije i Rusije. Usled spoljnopolitičkog pritiska knez Miloš je bio primoran da, nepuna dva meseca posle njegovog donošenja, ukine prvi srpski ustav. Bez obzira na odluku o ukidanju, ne možemo i ne smemo zanemariti istinu da su Srbi među prvim narodima u Evropi, imali najviši pravni akt koji je po mnogim svojim odredbama ispunjavao savremene demokratske standarde.

Pomenuli ste da borba za oslobođenje srpskog naroda koju su započeli Karađorđe i Miloš nije dovršena. Na čemu temeljite takvo mišljenje?

Na činjenici da se i dva veka posle Srpske revolucije (1804-1835)  dobar deo srpskog etničkog bića nalazi pod tuđinskom vlašću ili okupacijom. Devetnaesti vek bio je vek borbe za slobodu i ujedinjenje srpskog naroda. Prilika za stvaranje države Srbije u njenim prirodnim etničkim granicama prokockana je 1918. godine, kada je proglašena Jugoslavija – što je bila velika zabluda srpske političke i intelektualne elite toga vremena. Koncept nacionalnog ujedinjenja zbog kojeg se ginulo i umiralo od 1804. godine, olako je žrtvovan radi ulaska u jugoslovensku maglu. U toj tmini samo su Srbi bili odani integralnom jugoslovenstvu, dok su Hrvati i Slovenci ljubomorno čuvali svoj identitet i nacionalno ime.

Nažalost, ni iskustvo iz Drugog svetskog rata nije pomoglo srpskom narodu da se opameti. Nakon stravičnih zločina koje su nad njim počinili nacisti i „jugoslovenska braća“, srpski narod postao je taoc još jedne nakaradne ideologije: „bratstva-jedinstva“. Ono što Srbima nije oteto i na štetu urađeno u ratu, titoisti su učinili u miru. Nacionalizovali su njihovu imovinu, zabranili povratak proteranima sa KiM, posredstvom političkog inžinjeringa kreirali su veštačke nacije: crnogorsku i makedonsku. Etnički prostor Srba namerno su razbili i parcelisali avnojevskim granicama. SR Srbiju su dodatno razdrobili stvaranjem AP Kosovo i Vojvodina. Zbog političkog oportunizma indirektno su podsticali albanski iridentizam u Staroj Srbiji. Bilo je to doba kada je veliki broj Srba – političkih neistomišljenika likvidiran ili je završio na Golom otoku. Vreme kada se stimulisalo stvaranje političkih (nekanonskih) crkava na štetu srpske, kada je srpski jezik proglašavan srpsko-hrvatskim, kada su ustavnim amandmanima iz 1968, i Ustavom iz 1974. godine „meke“ federalne granice zacementirane tako da je srpski narod razdrobljen u više republika izgubio mogućnost delovanja kao jedinstvena nacija i silom zakona postao manjina u delovima savezne države. Nakaradna federalizacija zemlje i obespravljenost Srba u titovoj Jugoslaviji bila je temelj političkog razdora, koji je kulminirao pokušajem secesionizma „jugoslovenskih naroda i narodnosti“, što je dovelo do krvavog građanskog rata (1991-1995) i Nato agresije 1999. godine.

Da li je i u kojoj meri danas srpski narod uspeo da očuva tekovine Karađorđeve i Miloševe borbe?

Iako je u oba svetska rata bio na ispravnoj strani, podnevši nebrojene žrtve, velike zapadne sile, a ni istorija nisu milovali srpski narod. Da li razlog tome treba tražiti u pripadnosti istočno-pravoslavnoj civilizaciji čiji se vrednosni sistem kosi sa konceptom neoliberalnog zapadnog poretka pokazaće vreme. Kako god, očuvanje tekovina Karađorđeve i Miloševe borbe je danas težak i komplikovan posao jer je srpski narod na Balkanu suočen sa brojnim iskušenjima. Imate teritoriju Kosova i Metohije koja se formalno nalazi pod kontrolom međunarodnih snaga, a u praksi klizi ka Velikoj Albaniji. Srbima u Crnoj Gori, iako su ključan etnički faktor u toj zemlji, osporava se pravo na participaciju u političkom životu i vlasti, kao da se radi o građanima drugog reda. Osim toga, mnogima od njih uskraćeno je pravo na crnogorsko državljanstva iako su rođeni u Crnoj Gori ili imaju nesporno poreklo.

U Republici Srpskoj su Srbi izloženi  brutalnoj politici desrbizacije i unitarizacije BiH koju uz podršku evroatlantskih zemalja sprovodi političko Sarajevo. Broj Srba u Federaciji BiH sveden je na minimum. Isti je slučaj sa Srbima u Severnoj Makedoniji čija su verska prava i slobode potpuno ugušena, a njihova uloga u tamošnjem društvu i politici dovedena do ispod minimuma. I u samoj Srbiji pojedinci promovišu narativ o „genocidnosti“ srpskog naroda, pozivajući državne vlasti da se odreknu nacionalnog imena, Kosova i Metohije, Republike Srpske i svojih sunarodnika iz regiona.

Sve su to izazovi i problemi sa kojima se danas suočavaju potomci šumadijskih ustanika. Ali uprkos nedaćama koje su ih zadesile, i svim vrstama pritisaka koje i dan-danas trpi srpski nacionalni korpus na Balkanu, veliki broj građana Srbije, naročito omladine, gnuša se izdaje i autodestruktivnih tonova pojedinaca, i čvrsto stoji na stanovištu da se tekovine Karađorđeve i Miloševe borbe moraju poštovati. Ako ni zbog čega drugog ono zato što je istorijsko iskustvo pokazalo da su sloboda i demokratija najuzvišenije srpske vrednost