Mnogo je ljudi ove godine bilo na Vlasinskom jezeru, svi se slažu da godinama nije bilo toliko posetilaca. Dok većina Srbije dolazi na jezero preko Surdulice, putnici iz Jablaničkog okruga uglavnom idu pravcem Vlasotince – Svođe – Crna Trava – Vlasinsko jezero. Turisti samo projure novim putem često i ne znajući pored kog sela su prošli. Ovo je priča o tim selima uz reku Vlasinu koja nemaju budućnost. Na brdsko-planinskom području Vlasotinca i opštini Crna Trava živelo je sredinom 20. veka preko 25.000 ljudi, a danas tu nema ni 100 učenika osnovne škole.

 Prvo selo od Vlasotinca je Manastirište, koje je spojeno sa varoši, tako da je praktično prigradsko naselje. Naredno selo Boljare udaljeno je manje od 2 km i golim okom se vidi da po kvalitetu života ne zaostaje za Vlasotincem. U njemu postoji mlin, benziska paumpa, nova renovirna četvorogodišnja škola…  Po podacima sa popisa blago se povećava broj stanovnika. Međutim, nadalje prolazimo kroz deo vlasotinačke opštine koji je prazni i nestaje pred našim očima.

Kruševica je prvo selo na putu ka Vlasinskom jezeru koje preživljava demografski slom. Pedestih godina 20. veka bilo je preko 1500 stanovnika, a danas je minimum pet puta manje. Na prvi pogled ne izgleda da je toliko loša situacija, jer u selu postoji popularna kafana, puno kupalište na Vlasini, škola sa prelepim dvorištem, crkva koja se obnavlja… Osnovna škola „Karađorđe Petrović“  ima manje od 50 učenika, a više od pola pripada Boljaru, gde se nalazi istureno odeljenje za učenike do 4. razreda.  Kakva je prespektiva centralne škole govori podatak da u njoj radi jedan učitelj, ali pošto se nekoliko godina nije rodilo nijedno dete i njegov posao je pod znakom pitanja.

U isturenom odeljenju u Donjem Dejanu ostalo je nekoliko romske dece, a škola u Gornjem Dejanu zatvorena je još pre nekoliko godina jer nema učenika. A kad su ovi krajevi oslobođenji  od Turaka (1878), Dejan je bilo najveće vlasotinačko selo sa preko 1600 stanovnika, a bio je i sedište istoimene opštine.

Mahala Kamenjari poznata je po kamenorescima koji su se raselili širom bivše Jugoslavije. Administrativno pripada selu Dejanu, a nekoliko učenika iz ove mahale ide u školu u Svođe.

Selo Svođe prirodni centar je svih sela od Vlasotinca do Crne Trave. Pedestih godina 20. veka delovalo je da će prerasti u varoš. Govorilo se da u selu ima više kafana nego domova. Zgrada bivše fabrike i danas solidno izgleda iako preko četvrt veka ne radi. OŠ „Dositej Obradović“ nekad je bila najbrojnija na opštini Vlasotince sa preko 1300 učenika, a danas ih nema ni 20.  Prvi put u istoriji škole nema nijednog učenika u 5. razredu. Ušće Lužnice u Vlasinu okuplja leti kupače iz svih delova Srbije, koji navrate u zavičaj predaka, ali to je tek nekoliko dana u godini. Novi put renoviran ovog proleća završava se baš kod ovog sela.

Naredno selo sa školom je Gornji Orah, gde jedan učenik pohađa nastavu isturenog odeljenja OŠ „Vuk Karadžić“ u Tegošnici. Pre nekoliko godina u selu su radile dve prodavnice, ali sad je ostala samo jedna. Njen vlasnik nam reče da se i njemu ne isplati da radi, ali pošto se povredio ne može da ide u tzv. pečalbu, te će još neko vreme držati prodavnicu.

„Civilizacija se završava u Boljaru i sve do Bugarske piši propalo, od nas je i Bog digao ruke“, objasnio je u jednoj rečenici stanje vlasnik prodavnice.

Poslednje selo na opštini Vlasotince je Tegošnica, gde postoji OŠ „Vuk Karadžić“ sa nešto više  od dvadeset učenika. Iako školu pohađaju deca iz nekoliko sela, praktično Jakovljevo daje većinu đaka. To selo, iako udaljeno od glavnog puta, nekim čudom još odoleva iseljavanju.

Pedesetih godina prošlog veka na ušću Gradske reke u Vlasinu, posle  razbijanja stena i probijanja puta ka Crnoj Travi, razvilo se naselje Sastav Reka. Danas u samom mestu nema dece, a istureno odeljenje za starije osnovce opstaje zahvaljujući učenicima iz Krivog Dela. Sad školska zgrada,  izgrađena posle poplave 1988. godine, izgleda sablasno pusta. Mogla bi da primi i sto učenika, a praktično povremeno ima tek jednog ili dva đaka.

Selo Brod se izdvaja bajkovitim pejzažima i lepim kućama, koje ne mogu da ne privuku pažnju putnika. Međutim, ta lepota nije zadržala mlade, pa je škola već tridestak godina zatvorena. I nadalje put je solidan i redovno se održava.

Pre Vlasinskog jezera poslednje mesto sa školom je Crna Trava, nekad čuvena po zidarima, a danas kao najmanja opština po broju stanovnika u Srbiji. Ona opstaje zato što ima status opštine, pa radim mestima u državnoj službi sprečava potpuno iseljavanje. Kako trenutno stoje stvari jedino njihova OŠ „Aleksandar Stojanović“ ima kakvu-takvu budućnost, jer lokalna samouprava populacionim merama privuče poneku porodicu sa decom. Mada je učinak krajnje skroman, tek tridesetak osnovaca na celoj opštini.

Ostale pomenute seoske škole za nekoliko godina ostaće bez učenika. Višedecenijska nebriga države stigla je na naplatu. Praktično pojas od šesdesetak kilometara uz granicu sa Bugarskom ostaće bez ljudi. Paradaksalno da put do tih sela uz Vlasinu nije nikad bio bolji, kako meštani kažu, kao u Švajcarskoj, a opet pusti predeli podsećaju na Sibir.