Kada putujem u susedne države, zanima me da nešto više naučim o Srbima koji su živeli ili još žive van matice. Iskoristio sam slobodne dane u januaru kako bih saznao nešto više o Srbima u Mađarskoj.
Imali smo sreću da nam vodič za panoramsko razgledanje Budimpešte bude Srbin čiji su preci došli za vreme Velike seobe Srba (1690). Đura Nađ dosta dobro govori srpski jezik za nekoga čiji su preci napustli Srbiju pre više od 300 godina. Znamo da mnogi naši iseljenici zaborave jezik predaka već u trećoj generaciji. Đura Nađ je završio prestižnu Gimnaziju „Nikola Tesla“ u Budimpešti, koju pohađaju i deca iz Srbije, jer svojim učenicima sve plaćaju: udžbenike, smeštaj, hranu, kompletne putne troškove…
„Po popisu u Mađarskoj ima oko 10.000 Srba, od toga oko 2.500 smo mi starosedeoci još iz vremena Čarnojevića. Posle 1999. doselilo se dosta Srba. Čak i neki Mađari iz Srbije se prijavljuju kao Srbi, jer kao nacionalne manjine imaju privilegije. Zakon o nacionalnim manjinama je dosta povoljan, a on je usvojen zaslugom Viktora Orbana“, objasnio je Đura.
Naš turistički vodič je kao dete obožavao seriju Vruć vetar, koja je bila popularna u Mađarskoj 1980-ih godina, a posebno glumca Ljubišu Samardžića. Đuri je bilo zanimljivo što je upoznao i nekog iz Šurdinog rodnog mesta – Vlasotinca.
Obično se misli da srpski tragovi, na teritoriji današnje Mađarske, počinju od Velike seobe pod Arsenijem Čarnojevićem (1690), međutim, te veze pouzdano postoje još od srednjeg veka.
Često obilazak Budimpešte kreće od Trga heroja, gde su urađene statue prvih mađarskih vladara. Jedan je i Janoš Hunjadi, čiji je deda bio Srbin, a u našoj narodnoj poeziji je poznat kao Sibinjanin Janko. I Srbi pamte ovog junaka kao borca protiv Turaka, jer je pokušao da zaustavi Osmanlije u Drugom kosovskom boju (1448). Na drugoj strani Trga nalazi se naša ambasada koju smo dobili zahvaljujući pesniku Jovanu Dučiću. On je kao diplomata bio u vezi sa nekom ugarskom plemkinjom koja mu je poklonila kuću, gde je i danas smeštena Ambasada Republike Srbije. Eh, kakve smo nekad imali diplomate!
Sledeća lokacija, koju smo posetili, Elizabetin je most preko Dunava koji povezuje Budim sa Peštom. Popularna kraljica Ugarske i carica Austrije, poznata po nadimku Sisi, ubijena je krajem 19. veka, a njoj u čast je nazvan most. O prelepoj ženi Franca Jozefe I pisao je između ostalog i Ivo Andrić u romanu „Na Drini ćuprija“. Kada je proširen most, posle Drugog svetskog rata, srušena je srpska crkva u podnožju Gelertovog brda.
Tu sa budimske strane mosta nalazilo se naselje Taban ili Srpska varoš u kojem su živeli Srbi do 1930-ih. Racka varoš, kako je zovu Mađari po drevnom gradu Rasu (Raška), bila je naseljena Srbima još u vreme despota Stefana Lazarevića. I danas postoji kuća u kojoj je boravio despot Stefan, a poznato je da on bio savaznik ugarskog kralja Žigmunda, od kojeg je dobio na upravu Beograd i načinio ga srpskom prestonicom.
Drugi talas naseljavanja Srba bio je za vreme turske okupacije Ugarske koja je trajala 150 godina. Inače, reč taban je srpska varijanta turcizama za majstora koji se bavio preradom kože. Tada je i Mehmed-Paša Sokolović izgradio brojna turska kupatila, a jedno i danas postoji pod nazivom Racko kupatilo.
Naravno najviše Srba je naseljeno za vreme Velike seobe. Početkom 18. veka u Tabanu je živelo oko 6000 Srba koji su imali i svoju samoupravu. Bili su poznati naročito kao trgovici, ugostitelji i vinari. Brojni su značajni Srbi koji su rođeni ili boravili u najstarijem predgrađu Budima: Kornelije Stanković (rođen i umro Tabanu), Dositej Obradović, Savo Mrkalj, Simo Milutinović Sarajlija, Jakov Ignjatović, Lukijan Mušicki… Vuk Karadžić je navraćao u čuvenu gostionicu „Kod zlatnog jelena“ ispred koje se i danas nalazi Vukov spomenik. Gostionicu izvesnog Petra Kostića pominje u svojoj knjizi Kazanova, koji je zaveo Kostićevu ćerku, pa je morao da beži od besnog oca. Čuveni zavodnik je zapisao da je i kostobolju lečio u Rackom kupatilu.
Sa peštanske strane Elizabetinog mosta put vodi u Vaci ulicu, koja je poput Knez Mihailove u Beogradu. Iz te ulice jedna od bočnih je Srpska ulica u kojoj se nalazi jedina preostala naša bogomolja u Budimpešti – Crkva Svetog Georgija (Đorđa). U dvorištu crkve je sahranjen Kosta Ruvarac, talentovani književnik koji je preminuo u 27. godini. Bio je veliki prijatelj sa Lazom Kostićem, koji mu je napisao pesmu „Spomen na Ruvarca“ za koju je Miloš Crnjanski rekao da je „najlepša pesma 19.veka“.
Stotinak metara od crkve nalazi se Tekelijanum, zadužbina plemića Save Tekelije (1761-1842) u kojoj je bilo i sedište Matice Srpske. Mnogi školovani Srbi tokom 19. veka bili su pitomci ove zadužbine, npr. Kosta Ruvarac, Laza Kostić, Nikola Tesla… Upravnik Tekelijanuma bio je jedno vreme i Jovan Jovanović Zmaj.
Na teritoriji današnje Mađarske Srbi su bili dosta uticajni u 18. veku i u prvoj polovini 19. veka. Po nekim podacima u ugarskoj prestonici Srbi su nekad činili 10% stanovništva. Nakon revolucionarne 1848. odnosi Srba i Mađara se pogoršavaju, a posebno je bilo loše tokom svetskih ratova. U međuratnom periodu dosta se Srba iseljava u Kraljevinu Jugoslaviju. Na kraju Drugog svetskog rata delovalo je da dolaze bolji dani, ali već nakon rezolucije Informbiroa 1948. opet su zahladneli odnosi. U novije vreme sa dolaskom Viktora Orbana i Aleksandra Vučića, poboljšava se saradnja dva susedna naroda.
Poseban značaj za našu istoriju ima Sentandreja, koja je 20-ak kilometara udaljena od Budimpašte, ali o njoj u drugom delu ovog putopisa.
Pratite JuGmedia portal na društvenim mrežama Facebook, Instagram, TikTok i X (Twitter)!
Budite uvek u toku dešavanja!