Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu realizovao je prošle godine projekat istraživanja i zaštite stare čaršije Vlasotinca. Kao rezultat istraživanja graditeljskog nasleđa varoši na Vlasini, objavljena je „Studija zaštite graditeljskog nasleđa Vlasotinca, zaštita i očuvanje stare čaršije“. To je bio povod za razgovor sa arhitektom Ivanom Cvetković i istoričarem Đorđem Stošićem, koji su radili na projektu kao zaposleni u Zavodu za zaštitu spomenika kulture u Nišu.

 Kako ste došli na ideju da radite projekat istraživanja i zaštite stare čaršije Vlasotinca?

Jedan od osnovnih vidova zaštite kulturnog nasleđa je zaštita kroz plansku dokumentaciju, a pošto je Zavod teritorijalno nadležan i za Vlasotince uočili smo još 2013. godine da planovi razvoja i uređenja dovoljno ne prepoznaju značaj specifičnih građevina, ulica i trgova ove varoši, da postoji objektivna opasnost da objekti, koji su zapravo identitet gradića, mogu biti uklonjeni, prepravljeni ili neadekvatno restaurirani, čime se gubi autentičnost prostora. Uvideli smo da ne posedujemo dovoljno validnih podataka postojećeg stanja građevina, a bez tačnih informacija, mere očuvanja mogu biti neadekvatne ili površne, dok odgovarajuće vrednovanje nasleđa onda izostaje. Bez dovoljno preciznog pravnog i planskog okvira koji štiti nasleđene istorijske zone, postoji opasnost da nekontrolisana izgradnja naruši autentičnost i uništiti postojeće kulturne vrednosti u Vlasotincu. Takođe, uočena je smanjena dostupnost informacija o istoriji ovog prostora koja svakako može imati ozbiljan uticaj na očuvanje kulturnog identiteta. Kako bi se prevazišli ovi problemi, važno je bilo organizovati terenska istraživanja, prikupiti dostupne podatke, originalne planove, nacrte i crteže, odnosno sprovesti neophodna sveobuhvatna tehnička snimanja objekata, prikupljajući potrebne priloge osnova, preseka, izgleda fasada i detalja elemenata koja su od ključnog značaja za dalju zaštitu i očuvanje. Projekat je odobren i podržan od strane Ministarstva kulture Republike Srbije, bukvalno u „poslednjem trenutku“ za spasavanje stare čaršije. Propadanjem i zanemarivanjem prepoznatih građevina, grad gubi važan deo svoje istorije, koja bi mogla služiti kao izvor znanja i inspiracije za buduće generacije.

Ko su bili saradnici na projektu?

Projekat je iniciran od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, dok je Ministarstvo kulture Republike Srbije pokrovitelj. Mi smo osmislili koncept projekta (Ivana Cvetković i Đorđe Stošić), rukovodili njegovom realizacijom i realizovali svaki njegov segment. Tokom terenskih istraživanja saradnici na projektu bile su arhitekte Sonja Stanković i Danijela Radovanović, i Lazar Dinić, student arhitekture. Po završetku terenskih istraživanja usledila je sistematizacija i razrada celokupne dokumentacije. Projekat je nastavio da se razvija u pravcu edukacije, ostvarivanjem saradnje sa Građevinsko-arhitektonskim fakultetom, Univerziteta u Nišu, kada su se projektu priključili prof. dr Ana Momčilović Petronijević i docent dr Mirko Stanimirović, koji su svojom ekspertizom kao autori Studije unapredili njen

sadržaj. Tada je osmišljena i realizovana studentska arhitektonska radionica „Očuvanje graditeljskog nasleđa: Stara čaršija Vlasotinca”. Radionica je trajala od 27.10.2023 do 27.01.2024. godine. Cilj radionice za studente arhitekture je upoznavanje sa kulturno-istorijskim i arhitektonskim vrednostima pojedinačnih građevina i prostornih celina Vlasotinca. Na osnovu ocene trenutnog stanja i analize neodgovarajućih intervencija kojima se degradiraju vrednosti građevina i celina, studenti su na osnovu smernica, koje je utvrdio Zavod, predložili rešenja kojima se unapređuje stanja predmetnog područja, kako bi se usmerilo kreiranje pozitivnog arhitektonskog identiteta gradova i naselja kroz usklađivanje gradnje sa kulturnim nasleđem. U okviru radionice, učestvovalo je ukupno 24 studenata podeljenih na 8 timova. Paralelno sa realizacijom radionice, nastavljeno je sa sistematizovanje dokumentacije i izrada Studije zaštite graditeljskog nasleđa Vlasotinca. Recenzije Studije sproveli su stručnjaci koji se bave graditeljskim nasleđem sa različitih aspekata – urbanizma i arhitekture, istorije umetnosti i etnologije. Po završetku studije pristupilo se pripremi Izložbe „Graditeljsko nasleđe Vlasotinca“ u čijoj izradi je pored autora i saradnika na projektu učestvovala i arhitekta Marijana Minić.

Šta biste rekli o terenskom radu?

Terenski rad nam je omogućio da sakupimo podatke direktno sa lokacije, što je neophodno za formiranje sveobuhvatne slike o gradu i njegovom razvoju kroz vreme. Jedan od glavnih ciljeva terenskog rada bio je da prikupimo detaljnu dokumentaciju građevina sa spomeničkim vrednostima. Pravilan odabir metoda za prikupljanja podataka, i rad sa inovativnim metodama prikupljanja dokumentacije metodom fotogrametrijskog snimanja omogućio je obradu velikog broja građevina, kao i čitavih ambijentalnih celina i njihovo bolje sagledavanje i analizu. Prikupljeni su podaci kroz intervjuie sa lokalnim stanovništvom, izrađena je fotografska i tehnička dokumentacije postojećeg stanja, koja je kasnije digitalizovana i razrađena, izvršeno je rekognosciranje i mapiranje graditeljskog nasleđa, čime se jasno diferencirala celina. Sve ovo dovelo je do identifikacije stare čaršije u Vlasotincu kao ključne zone grada.

Do kojih ste zaključaka došli nakon završetka projekta?

Uprkos svom značaju, graditeljsko nasleđe Vlasotinca, ali i južne Srbije suočava se sa ozbiljnim izazovima u procesu očuvanja i revitalizacije. Urbanizacija, neadekvatni građevinski zahvati, nedostatak sredstava za restauraciju, nepostojenje svesti o vrednosti i značaju očuvanja graditeljskog nasleđa, kao i smanjenje broja tradicionalnih zanatlija, pretnja su očuvanju graditeljskog nasleđa. Potrebno je donošenje boljih zakonskih okvira, ali pre svega potrebno je podizanje svesti o vrednosti nasleđa koje se nalazi oko nas, zašto je bitno sačuvati ga, kao i većeg angažovanja zajednice kako bi se očuvala autentičnost i dugoročni identitet ovog regiona.

Nerazumevanjem spomeničkih i drugih vrednosti, i neodgovarajućim odnosom prema nasleđu, Vlasotince, ali i druge brojne varošice u Srbiji, u riziku su da potpuno izgube svoj identitet. Nivo ugroženosti graditeljskog nasleđa u gradovima širom naše zemlje ukazuje na neophodnost definisanja jasne strategije za očuvanje istorijskih jezgara. Vlasotince je i pored brojnih promena koje je čaršija pretrpela, još uvek sačuvalo duh stare čaršije i poseban karakter. Naša je dužnost, kao društva u celini, da sačuvamo ove vrednosti.

Letos je održana promocija studije, priređene su izložbe i održan je okrugli sto u Vlasotincu. Kakvi su Vam utisci?

U cilju predstavljanja rezultata istraživanja i graditeljskog nasleđa ove varoši, kao i promovisanja vrednosti očuvanja nasleđa, avgusta 2024. godine, organizovana promocija Studije zaštite, otvorena je izložba „Graditeljsko nasleđe Vlasotinca“, koju upotpunjuju studentski radovi nastali u okviru arhitektonske radionice „Očuvanje graditeljskog nasleđa: Stara čaršija Vlasotinca“ i održan je okrugli sto sa temom „Nestajanje malih gradova: izazovi očuvanja identiteta i kulturnog nasleđa“.

Ova dešavanja predstavljaju jedan od koraka u podizanju svesti lokalne zajednice, ali i predstavnika jedinice lokalne samouprave o problemu nestajanja identiteta malih gradova, važnosti očuvanja nasleđa i pokretanja diskusije zašto je važno sačuvati nasleđe, identitet i karakter jedne sredine.

Događaji koje smo organizovali bili su veoma inspirativni i pokrenuli su razmenu ideja i znanja među stručnjacima, kao i strategija i primera dobre prakse za očuvanje kulturnog nasleđa. Predstavljaju prvi korak u povezivanju stručnjaka i lokalne zajednica i neku vrstu inspiracije lokalnih vlasti i građana na aktivno učestvovanje u očuvanju nasleđa.

Gde je mesto graditeljskog nasleđa Vlasotinca u odnosu na jug naše države, ali i generalno u odnosu na graditeljsko nasleđe Srbije?

Različiti istorijski uticaji i različite faze urbanizacije uticale su na razvoj gradova u Srbiji. Posle oslobođenja od Osmanskog carstva, graditeljska tradicija Vlasotinca razvija se pod uticajem novih arhitektonskih pravaca i modernizacije. Majstori Crnotravci su deo bogate tradicije zanatske i graditeljske kulture Vlasotinca koja je specifična za ovaj region i područja jugoistočne Srbije. Neke od najlepših i najstarijih kuća u Vlasotincu, koje su sačuvane do danas, a koje je izgradila lokalna zajednica, nastale su upravo zahvaljujući majstorima iz ovog kraja. Tokom 19. i 20. veka, naročito pod uticajem evropskog neoklasicizma, graditeljski stilovi su se menjali. Nova javna i stambena arhitektura je počela da se oslanja na evropske oblike, ali je i dalje zadržavala tradicionalne elemente.

Graditeljsko nasleđe Vlasotinca je važan faktor u očuvanju lokalnog identiteta, jer se njegova vrednost ne sastoji samo u estetskim ili istorijskim osobinama, već i u društvenoj funkciji – kao simbol opstanka, čuvanja tradicije i lokalne specifičnosti. To nasleđe pruža stanovnicima osećaj pripadnosti, kolektivnog identiteta i ponosa. Graditeljsko nasleđe je od presudnog značaja za očuvanje istorijskog identiteta i tradicije. Zapravo kroz analizu starih građevina, razvitka  urbane sredine, možemo razumeti kako su živeli naši stari Vlasotinčani, kako su se oblikovali društvene i kulturne običaje i koje su bile njihove vrednosti.

U Vlasotincu još egzistira autentična urbana celina nastala s kraja 19. i početka 20. veka, stara trgovačko – zanatska čaršija kao urbano i živo jezgro naselja, sa gusto izgrađenim zgradama u nizu i dubokim zelenim dvorištima kao nasleđenim specifičnostima. O vrednosti graditeljskog nasleđa Vlasotinca, na nivou države, govori činjenica da je već ranije prepoznata od strane eminentnih istraživača, akademika Srđana Markovića i prof. dr Aleksandra Karijevića, koji naglašavaju da Vlasotince, u odnosu na veličinu gradića, poseduje veći broj građevina koje treba istražiti.

Možete li nam reči nešto o planovima nakon što se stručna javnost upoznala sa rezultatima pomenutog projekta?

U narednom periodu će se nastaviti sa daljim pripremama potrebnih pravnih akata, kako bi se prepoznate ambijentalne celine i pojedinačne građevine na primeren način tretirale prostorno planskom dokumentacijom, kao i priprema pojedinačnih elaborata zaštite pojedinačnih nepokretnih kulturnih dobara i prostornih celina.

Planira se objavljivanje monografije o graditeljskom nasleđu Vlasotinca. Ovaj tip monografije može biti ključan za očuvanje graditeljskog nasleđa, jer pruža šire predstavljanje značaja graditeljskih objekata i njihovih uloga u formiranju identiteta mesta.

Promocija i oživljavanje tradicionalnih zanata koji su bili vezani za graditeljstvo (kao što su zidari, kamenorezci, likoresci, tesari, majstori za krovove, kovači iz Vlasotinca i Crne Trave i sl.), deo su kulturnog identiteta ovog područja, i njihovo oživljavanje kroz edukaciju i rad na očuvanju spomenika doprineće revitalizaciji lokalne zajednice. Majstori iz ovog kraja izgradili su sve značajnije građevine u našoj zemlji, o čemu svedoči i izložba koju su kolege iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd priredili ove godine. Autori Izložbe koja nosi naziv „Crnotravci graditelji Beograda“ su arhitekta Tatjana Videnović, viši konzervator Zavoda, i istoričar umetnosti Ognjen Tutić. Izložba je nastala u saradnji sa Udruženjem Crnotravaca i Građevinskim fakultetom u Beogradu. Kako su prepoznati kao graditelji Beograda i drugih gradova Srbije, sa takvom tradicijom majstori iz ovih krajeva se danas se mogu pozicionirati kao obnovitelji zgrada koje su gradili njihovi preci.

Kakav je Vaš lični odnos prema varoši na Vlasini?

This slideshow requires JavaScript.

Vlasotince kao gradić poseduje poseban duh i karakter kome doprinosi reljef okolnih pitoresknih brežuljaka, svakako reka Vlasina, osnovni motiv i žila kucavica gradskog naselja, ali i nasleđene kulturno-istorijske i urbanističko-arhitektonske celine, koje mogu da postanu i jesu baza i za budući razvoj ove važne varoši jugoistoka Srbije. Identitet Vlasotinca posebno se ogleda u karakteru meštana, njihovom smislu za humor, dozi prkosa i neobično izraženoj preduzimljivosti, ali i ukorenjenosti u svoje nasleđe i tradiciju, koji su im omogućavali da streme ka svojim idealima i snovima, ali i da se vraćaju svojim korenima. Možda su baš zbog toga uspevali (i dalje uspevaju) da postižu uspehe i vode ispunjen život, što samo predstavlja još jedan, veoma značajan, argument za zaštitu i očuvanje nasleđa.