Na mestima gde Leskovčani danas šetaju, oru njive i sahranjuju svoje najmilije, postojale su masovne vojničke grobnice, kojima se izgubio svaki trag, a nestalo je i desetak spomen obeležja.

Reč je o 346 grobnica i ratnih grobova iz Prvog svetskog rata u kojima je od 1914 do 1918. godine  sahranjeno 689 vojnika i ratnih zarobljenika različitih nacionalnosti i veroispovesti.

Najveći broj, 633, sahranjen je na postojećim civilnim grobljima, Špitaljskom i Svetolijskom groblju, a 56 vojnika na teritoriji okolnih seoskih opština.

“Masovna stratišta ratnika, poginulih u borbama, ali i umrlih od trbušnog tifusa, počela su da propadaju odmah posle rata uprkos uredbama Kraljevine Jugoslavije, a zbog teške ekonomske situacije i nedostatka mesta za sahranjivanje civila na grobljima. Svaki trag im se zatire po okonačnju Drugog rata. Vojne parcele postale su nepoželjne za režim koji je gradio sospstveni kult heroja, pa su na jednom mestu preko masovne grobnice iz Prvog rata sahranjeni partizani”, objašnjava kustos i novoizabrana direktorka Narodnog muzeja Leskovac Mira Ninošević, koja je prvi put u istoriji Leskovca, objavila studuju o masovnim grobnicama Prvog rata, u najnovijem zborniku te kulturne institucije.

U masovnim vojnim ratnim grobnicama sahranjemo je 345 Srba, 45 Francuza, 69 Nemaca, 87 Bugara, 5 Rusa i 138 vojnika carske Austrougarske. Na nekim lokacijama sahranjivani su zajedno. Sada te grobnice postoje samo u skicama.

Leskovčani i vlade zemalja čiji vojnici su okonačali svoj život u Leskovcu ograđivale su stratišta, podizale spomenike i spomen obeležja, kojih nema više.

Nestao je spomenik austrograskim vojnicima na Špitaljskom groblju, a preko njih su sahranjeni civili iz Leskovca, uništeno je stratište vojnika propale Carevine u Donjem Stopanju, a kao podsećanje ostao je samo deo spomenika, jedan od retkih ostataka. Do Drugog rata nemačka kolonija u Leskovcu vodila je računa o dve masovne grobnice, kojima se kasnije zatro svaki trag. Isto se desilo i sa bugasrkim masovnim grobnicama, dok je francuska vlada prenela kosti svojih vojnika.

Između dva rata Leskovčani su podigli desetak spomenika na mestima gde su sahranjeni njihovi, ali i vojniic iz cele Srbije. Zub vremena preživela su samo tri – spomen obeležje u Arapavoj dolini, jedan spomenik na Svetoilijskom groblju i spomenik 49 ratnika, poginulih braneći most na Južnoj Moravi od Bugara.

“Grobove po njivama prekrila je zemlja i trava, zaborav, ali kosti nisu dale mir preživelima. Počele su da izlaze iz zemlje tokom oranja. Godine 1929. pitomci 56. klase niže Vojne akademije uz pomoć Leskovčana pokupili su kosture i sahranili ih na samom mestu borbe, pored mosta, a spomenik je podignut iste godine”, objašnjava Ninoševićeva.

Isti spomenik je izmešten malo dalje, kada je baš na tom mestu prošao novi autoput.

U svojoj studiji Ninoševićeva je pored stratišta sa skicama, navela i sva imena pogunilih i sahranjenih na vojnim grobljima u Leskovcu. Ova istoričarka sprema i studiju o zaboravljenim u uništenim masovnim grobnicama civila u Leskovcu, umrlih od tifusa.

Milica Ivanović