LESKOVAC – Istorija prošlosti Leskovca i stare leskovačke nahije u XIX veku predstavlja posebnu i zanimljivu epohu ne samo u istoriji stanovništva ovog dela Stare Srbije već i u nacionalnoj istoriji srpskog naroda uopšte.

Leskovačko geografsko – privredno područje, u političkom sistemu osmanske uprave poznato kao leskovački pašaluk, leskovačka nahija (zatim muselimluk, mudirluk, kaza, kajmakamluk) predstavljalo je teritoriju na kojoj su se odigrali brojni procesi iz društvenog, ekonomskog, etničkog, kulturnog, političkog, verskog života njegovog stanovništva kao sastavnog dela srpskog naroda, čija je osnovna karakteristika bila, u raznim vidovima, borba za oslobođenje od turske vlasti.

Retko koji značajniji nacionalno – politički događaj iz istorije Srbije i Turske u XIX veku nije naišao na odjeka u leskovačkom kraju, a naročito u vezi sa zbivanjima srpske revolucije 1804 – 1815, i srpsko – turskih ratova 1876 – 1878. godine, i to naročito zbog većeg ili manjeg prisustva Leskovčana u njima, bilo kao izbeglica – emigranata u oslobođeni deo Srbije bilo kao zaverenika – ustanika, boraca i ratnika sa Turcima i turskom vlašću u svome zavičaju.

Tako je Leskovac često sačinjavao deo posebne problematike u političkim odnosima Srbije sa Turskom, kao što je, sa druge strane, zajedno sa Nišom predstavljao najprivlačnije područje u vođenju zvanične ili tajne nacionalne politike srpske vlade tokom celog XIX veka.
Kada je 1804. godine u Beogradskom pašaluku počeo prvi srpski ustanak, leskovačka nahija podigla se na Turke i priključila se srpskim ustanicima iz oslobođenih krajeva severnog dela Srbije.

Ono što je u Beogradskom pašaluku značila 1804. godina, to je 1805. godina bila za leskovački kraj.

Smederevska skupština ustaničkih starešina krajem 1805. godine donela je odluku o proširenju ustanka na sve susedne krajeve – pašaluke pod turskom upravom. Naišla je na odziv i među Leskovčanima koje je poveo bašknez Momir Stojanović. Uticaj kneza Momira na leskovačku emigraciju nije bio neznatan. Zbog svog položaja u organizaciji civilne uprave, kao i zasluga na bojnom polju, pred kraj ustanka, nosio je atribut i titularnog leskovačkog vojvode.

Prema kazivanju Momirove supruge Stane – Stanke, na početku Prvog ustanka knez Momir je imao oko 25 godina. Momirov otac, Stojan se rodio u Leskovcu oko 1762. godine. Stojan je bio baratlija knez, a ubio ga je Šašit paša pred ustanak 1804. godine. Tačan uzrok i povod za njegovu pogibiju se ne zna, ali može da se pretpostavi da je to moglo biti u vreme poznate „seče knezova“ od strane dahija. Ubistvo kneza Stojana je imalo za posledicu poremećaj u odnosima sa Srbima koji se više nisu osećali sigurnim, te je to dovelo do masovnog pokreta – bežanja u oslobođeni deo ustaničke Srbije na čijem čelu je bio upravo knez Momir. Za sve vreme trajanja ustanka leskovačka emigracija se uvećavala, naročito 1807. i 1809. godine. Knez Momir je učestvovao u svim ustaničkim akcijama.

Iz podataka koje je zabeležio Momirov sin Dimitrije, Momir je zajedno sa mnogim beguncima Leskovčanima prešao reku Toplicu i zapadnu Moravu te se kod Jagodine spojio sa vojskom na čijem je čelu bio Mladen Milovanović. Iz daljeg zapisa njegovog sina saznajemo da je Momir učestvovao u juriš na Beograd, da je potom u Beogradu svojom rukom posekao 70 Turaka. Knez Momir je u Jagodini imao kuću i vinograde. Za sve to vreme on je upravljao civilnim poslovima, baveći se mahom brojnim i teškim problemima među leskovačkim izbeglicama.

Karađorđev plan da se na Prosečenici, u Grdeličkoj klisuri posedne klisura i tu načini drugi Deligrad nije mogao da se ostvari usled iznenadnog poraza leskovačkih dobrovoljaca u sastavu srpske vojske i lokalnih ustanika pod komandom Karađorđevog bimbaše Strelje Petrovića u Dedobarskom Hanu.

Strelja Petrović je u istorijskim izvorima bio poznat kao „vojvoda Leskovački“.

Zna se da se nastanio u selu Jasika. O odnosima između vojvode Strelje Petrovića i kneza Momira Stojanovića saznajemo da se oni nisu međusobno slagali i da je taj sukob dostigao meru da su se time morali pozabaviti sam Karađorđe i Praviteljstvujušči Sovjet kao vrhovna zakonodavna i sudska ustanova Srbije Prvog ustanka.

Pravi uzrok sukoba nije dovoljno poznat, ali se zna da je Strelja bio taj koji je pokrenuo spor pred instancama vrhovne vlasti u Srbiji. Na pritužbu Streljinu, kao leskovačkog titularnog vojvode, Karađorđe, kao vrhovni komandant celokupne ustaničke vojske, je 6/18. marta 1813. godine odlučio da: „Pisato je knezu Momiru da se unapredak bolje vlada i da sluša svoga vojvodu i da mu se ne protivi, i da nečini nekakve pletke i nesaglasija a ako se ovoga neokani da ćedu se druge mere protiv njega uzeti“.

Zbog sukoba između vojvode Strelje i kneza Momira Karađorđe je pisao i glavnom komandantu kruševačkog vojnog područija, vojvodi Antoniju Pljakiću: „ …i za kneza Nešu i za Momira … za koje učinićemo naredbu“. Ostalo je nepoznato šta se pod ovim podrazumevalo, ali svakako nije slutilo na dobro za kneza Momira.

Nakon zaključenja rusko – turskog ugovora o miru u Bukureštu 1812. godine i njegove osme tačke o pravu Turske da u Srbiji zaposedne glavne tvrđave – što je značilo ponovnu obnovu Turske vlasti u Srbiji, ustanak u Srbiji je zapao u tešku krizu pošto je skupština ustaničkih starešina u manastiru Vraćevšnici odbila da se turska uprava ponovo uvede. Nova predratna situacija je izazvala veliku zabrinutost u narodu i neraspoloženje prema knezu Momiru, zbog velikog razreza u hrani za potrebe vojnih skladišta, odnosno vojske.

Maja 1813. godine su dolazili Karađorđu iz „nahije leskovačke“ i podnosili mu „i pismeno i usmeno na njegovog kneza Momira tužbu“. Tim povodom u Karađorđevom odgovoru, od 22. maja, bilo je „pisato knezovima i kmetovima leskovačkim, kako smo primili njiovo pismo i razumeli šta nam pišu za kneza Momira na koje odgovarmo im, da ćemo se postarati da im više knez Momir ne dosađuje, i njima će uskoro poznato biti, kako ćemo s njime urediti“.

U vezi sa ovim tekstom u kome Karađorđe pominje leskovačke knezove postavlja se pitanje gde su ti drugi knezovi koji se žale srpskom voždu, upravo na kneza Momira?

Master istoričar Milan Ž. Trajković