Posle nespretne objave Filološke gimnazije u Beogradu jedna stara tema je postala aktuelna. Ovaj rad je nastao još 2009. godine i predstavlja sintezu mog tadašnjeg znanja o prizrensko-timočkom dijalektu i mogućim rešenjima.

U međuvremenu sam neke predloge za bolji status našeg dijalekta   sproveo u praksi uz pomoć prijatelja. Tu pre svega mislim na prvu antologiju savremene srpske poezije na prizrensko-timočkom dijalektu „Oratim da ne patim“ (2018) i zbornik „Ete takoj“ (2019).

Opšti je utisak da savremena književosti na bilo kom dijalekatu ima publiku širom bivše Jugoslavije. Promocija zbornika „Ete takoj“ u Udruženju književnika Srbije samo je jedna od potvrda.

Drago mi je što festival Preobraženjsko pojanje u Nišu, uprkos problemima, nastavlja da živi. Žalosno je da je Vranje samo jednom finasiralo zbornik dijalekatske poezije, pa već naredne godine „nisu imali“ novca samo za štampanje knjige.

Na sreću Leskovac je pokrenuo manifestaciju „U ritmu dijalekta“. Tako da se borba za ugled i opstanak književosti na prizrensko-timočkom dijalekatu nastavlja, a to je pre svega posao nas južnjaka.

Predrasude o srpskim govorima јuga Srbije

Retki su Srbi sa juga Srbije koji se nisu osećali neprijatno zbog svoga govora kada su otišli bilo gde severnije od Niša. Neuviđajni sunarodnici sa severa ponekad nam govore da nismo Srbi već Bugari. Ne treba posebno naglašavati da postoje pojedini Bugari koji su ubeđeni da etnička Bugarska treba da se prostire do Niša. Zašto je to tako? Gde je istina u svemu ovome? Da li nauka ne želi ili ne zna da kaže istinu? Ovaj rad se bavi baš ovim problemima. Pristup ovoj temi nužno se zasniva na multidisciplinarnom pristupu. Valjani odgovor mora da se temelji na činjenicama minimum dveju nauka, lingvistike i istorije. Pisati o ovome znači dotaći se problematike etnologije, sociologije, geografije, politike, kulturne politike…

Školovani istoričari se uglavnom slažu da se masovno naseljavanje Slovena na Balkansko poluostrvo desilo tokom 6. i 7. veka. Preci Južnih Slovena doselili su se sa prostora današnje Poljske i Ukrajine. Istorija jezika je sklona gledištu da slovenska plemana nisu bila homogena i da su u dve različite grupe krenuli na jug. Na osnovu daljeg razvoja slovenskog jezika može se tvrditi da su južnoslovenska plemena od početka bila podeljena na zapadnojužnoslovensku i istočnojužnoslovensku jezičku grupu.  Kasnije će se iz  zapadnojužnoslovenske grupe, između ostalih, izdvojiti i srpski jezik, a na osnovama  istočnojužnoslovenske grupe nastaće bugarski jezik. Drugačije rečeno, koreni današnjih jezičkih razlika Srba i Bugara vuku poreklo još iz perioda doseljavanja  Južnih Slovena na Balkan.

Posebno treba naglasiti da naziv Srba potiče iz vremena pre seobe. Na to nam ukaziju mnogi toponimi na prostoru današnje Poljske i Nemačke. Čak jedina autohtona nacionalna manjina u Nemačkoj su Lužički Srbi. Prvobitni naziv Bugari odnosio se na osvajače Slovena u istočnom delu Balkana. Bugari su, srodno Turcima, ugro-finsko pleme, koje je krajem 7. veka pokorilo Slovene na teritoriji današnje Bugarske. Oni su se zbog svoje malobrojnosti asimilovali u slovenskom okruženju. Tako da od njihovog etniteta nije ostalo ništa osim imena.

Jezičke razlike zapadnojužnoslovenske i istočnojužnoslovenske grupe detaljno je opisao Pavle Ivić. Tih 26 jezičkih razlika od suštiskog su značaja za razumevanje posebnosti srpskog i bugarskog jezika (videti više u „Srpski narod i njegov jezik“, Pavle Ivić):

– Od praslovenskog DьNь u srpskom je dobijeno DAN, a u bugarskom DEN;

– Od praslovenskog VьNUK u srpskom je dobijeno UNUK, a u bugarskom VNUK;

– Od praslovenskih grupa *t` i *d` u srpskom je dobijeno SVEĆA i MEĐA, a u bugarskom SVEŠTA i MEŽDA …

Razlike nikako nisu posledica standardizacije srpskog i bugarskog jezika, već su postojale vekovima pre nego što je ona izvršena. Snop starih izoglosa, odnosno jezičkih granica, svedoče da je u prošlosti postojala oštra podeljenost dva naroda. Ovo se pitanje lingvističke geografije objašnjava postojanjem nepristupačnih planinskih masiva na terenu na kojima je pre Slovena živelo vlaško stanovništvo. Vlasi su se vremenom utopili u slovensko stanovništvo, ali su njihovi toponimi ostali sa obe strane granice. Što se tiče jugoistoka Srbije toponimi vlaškog porekla su: Tumba, Surdulica, Džep, Svrljig…

Nakon ukazivanja na razlike između standardnog srpskog i bugarskog jezika, možemo analizirati sličnosti između nekih srpskih dijalekata i  bugarskog jezika. Na početku 20. veka ove sličnosti objasnio je Aleksandar Belić, mada one i dan-danas izazivaju pometnju među srodnim slovenskim narodima. Naime, od svih srpskih dijalekata prizrensko-timočki imaju najviše sličnosti sa bugarskim jezikom, što na prvi pogled ne čudi, jer su neposredno naslonjeni na Bugarsku. Ovi govori obuhvataju pola Kosova, a njihova južna i istočna granica manje-više se poklapa sa državnom garanicom Srbije i Bugarske, odnosno Makedonije. Zapadna i severna granica ide od  Prokuplja preko Stalaća, pa sve do Zaječara. Ni ovi govori nisu homogeni, pošto se mogu podeliti u tri govorna tipa: prizrensko-južnomoravski, svrljiško-zaplanjski i timočko-lužnički. Nazivaju ih još i šopskim i(li) torlačkim, a ovo se naročito odnosi na timočko-lužnički govorni tip, koji jednim manjim delom prelazi na teritoriju današnje Bugarske. Nepoklapanje jezičkih i državnih granica imalo je trajne posledice na stanovništvo Trna i Znepolja. Oni su u političkim previranjima od Sanstefanskog do Berlinskog kongresa platili najveću cenu. Stanovnici Trna većinski su se izjasnili za pripajanje Srbiji, a ne Bugarskoj, kada se 1878/1879. godine uspostavljala granica između ovih država.  Trn je ostao u Bugarskoj zahvaljujući ruskim trupama, koje su nasilno smenili srpsku vlast ove varoši na čelu sa Aranđelom Stanojevićem, koji je potom zbog pretnji sa grupom svojih sunarodnika izbegao u Srbiju. Tako Trn nije imao istu sudbinu kao Vlasotince i druge južne varoši, da se ispoštuje volja naroda, pa da ostane u sastavu Srbije.

Crna zadebljana linija predstavlja snop izoglosa koje oštro dele južnoslovensko područje na zapadnojužnoslovensku i istočnojužnoslovensku jezičku grupu.

Glavne sličnosti prizrensko-timočkih govora sa standardnim bugarskim jezikom su: svođenje akcenatskog sistema na jedan akcenat, redukovan broj padeža, komparacija prideva (ubav-poubav-najubav), ne poznavanje infinitiva, udvajanje ličnih zamenica (mene me stra`)…. Kada bi se ove odlike nalazila samo u bugarskom jeziku, onda bismo možda mogli govoriti o velikom uticaju bugarskog jezika na prizrensko-timočkke govore. Međutim, ovakve jezičke pojave imamo u rumunskom, albanskom i grčkom jeziku, a nemamo ih u drugim slovenskim jezicima, sem bugarskog i makedonskog. Ovo se samo ne odnosi na ekspiratorni akcenat, koji je odlika većine evropskih jezika. U lingvistici ove sličnosti se nazivaju balkanizmi, pošto su primećeni samo kod balkanskih naroda. Što se tiče srpskih prizrensko-timočkih govora, u njima su se balkanizmi verovatno razvili pod uticajem vlaškog elementa. Već smo naveli toponime vlaškog porekla, koji su dokaz da su Vlasi živeli dugo na ovim prostorima, a opšte je poznato da u istočnoj Srbiji žive i danas. Iako su se asimilovali sa Srbima, njihov uticaj na srpske govore je očigledan. U prilog ovoj tezi ide i činjenica da Srbi u današnjoj Rumuniji menjaju svoj govor baš na ovaj način. Naravno da ovo ne znači da Vlasi nisu postojali i u drugim srpskim krajevima, npr. imamo planinu Romaniju u Bosni. Na bliskost Srba i Vlaha širom Balkanskog poluostrva ukazuje i podatak da Srbe u Bosni muslimanski živalj naziva Vlasima. Srbi su najezdom Turaka bežali u planinske krajeve gde su sigurno zatekli malobrojno vlaško stanovništvo, koje se bavilo pretežno stočarstvom. Sa asimilacijom Vlaha u srpsko okruženje, naziv etničke zajednice postao je sinonim za stočarsko zanimanje. Bliskost Srba i Vlaha je evidentna da i autori koji su deklarisani kao ekstremni srpski nacionalisti to ne spore, npr. Vojislav Šešelja. Dakle, iako je i kod Srba postojao snažan uticaj neslovanskot supstrata, neslovanski element je mnogo jači kod Bugara (počevši od samog nacionalnog imena), što je uticalo da bugarski jezik kao standardnu normu ima balkanizme, dok standardni srpski jezik nema.

Pošto je objašnjeno zašto prizrensko-timočki govori nisu bugarski, treba objasniti zašto pripadnici drugih srpskih govora imaju podrugljiv odnos prema svojim južnim sunarodnicima. Nije potrebno poznavati istoriju jezika da bi se zaključilo da se prizrensko-timočki govori najviše razlikuju od standardnog srpskog jezika. Mnogi kritičari ovakvog stanja vide kao glavnog krivca Vuka Karadžića sa njegovom jezičkom normom. Međutim, to je površan zaključak. Dolaskom Turaka na Balkan i nakon pada srpske srednjevokovne države srpski jezik je delio sudbinu svog naroda. Česte srpske seobe usled ratova i gladi, zatim nepostojanje kulturnih i jezičkih veza, sve je to uticalo na udaljavanje pojedinih delova Srpstva. Srpska crkva nije mogla da preuzme sve uloge propale srpske srednjevakovne države. Baš zbog nepostojanja gotovo nikakvih kulturnih veza (u najširem smislu reči) prizrensko-timočki govori su se različito razvijali u odnosu na druge srpske govore, a naročito u odnosu na novije istočnohercegovačke i šumadijsko-vojvođanske govore, koji su tokom 19. veka postali osnovica današnjeg standardnog srpskog jezika.  Još pre rođenja Vuka Karadžića  istočnohercegovački govor  bio je najrasprostranjeniji  među srpskim govorima. Pod uticajem dinarske migracione struje ovaj dijalekat je obuhvatao gotovo celu Bosnu i Hercegovinu, pola Crne Gore, veći deo Hrvatske i dobar deo Srbije, a uticao je i na govore vojvođanskih Srba. Pored Srpske pravoslavne crkve glavni nosilac srpske nacionalne svesti bila je junačka epska poezija, koja je najvećim delom ispevana govorom dinaraca istočnohercegovačkog tipa, čak i onda kada peva o junacima koji nisu živeli na dinarskim terenima.

I u drugim evropskim narodima jedan dijalekat se izborio za osnovicu standardnog književnog jezika, po tome nismo osobeni. U Italiji osnovica standardnog italijanskog jezika je govor Toskane, na kojem su napisana najvrednija dela renesansne knjižavnosti. Svakako je međusobna isprepletenost Srba i Hrvata u svakom smislu uticala da istočnohercegovački dijalekat zauzma prvorazredno mesto u među srpskim, a kasnije srpskohrvatskim govorima. Tokom celog 19. veka hrvatski filolozi su lomili koplja oko toga koji dijalekat da uzmu za svoj standardni jezik i na kraju su prihvatili istočnohercagovački, a razlozi za takvu odluku Hrvata je tema nekog drugot rada. Za nas je bitno da su se Srbi prihvatanjem istočnohercegovačkog dijalekta udaljili od bugarskih i makedonskih, a približili se hrvatskim govorima. To jezičko jedinstvo je uticalo na stvaranje zajadničke države Srba i Hrvata i to više od 50 godina posle smrti Vuka Karadžića. Ne treba smetnuti sa uma da je 1867. godine načinjen politički program sa bugarskim emigrantima o stvaranju zajedničke države Srba i Bugara na čijem bi čelu bio Mihailo Obrenović. Da je taj sporazum sproveden u praksi, moguće da bi prizrensko-timočki govori imali presudan značaj na formiranje zajadničkog jezika Srba i Bugara. Očigladno da je tok srpske istorije posle smrti Vuka Karadžića išao u pravcu njegove jezičke reforme. Važno je napomenuti da Vuku nije ni dozvoljeno da poseti južne srpske krajeve, pa svakako ni sam nije najbolje poznavao situaciju na terenu.

Sve gore navedeno ne znači da Vukova jezička reforma nije podložna promenama i da je danas 150 godina posle Vuka ne treba korigovati. Ako je Vuk išao ispred svoga vremena,  današnji srpski lingvisti kaskaju za istorijskim dešavanjima. Dvadeset godina posle raspada zajedničke države sa Hrvatima, mi se još uvek skoro u svemu držimo srpskohrvatskog jezika, osim u nazivu jezika. Naravno da  to nije stvar samo nauke o jeziku nego i države. Danas negativan društveni status nema samo književnost na prizrensko-timočkokim govorima, već i dela i autori koji pišu jezikom kosovsko-resavskog dijalekta. Najpoznatije delo na ovom dijalektu je „Petrijin venac“ Dragoslava Mihailovića, koje predstavlja više izuzetak nego potvrdu da navedeni govori imaju bolji status u srpskoj kulturi. Kosovsko-resavski govor možemo čuti u popularnim serijama Ljubav na seoski način i Selo gori, a baba se češlja, ali zato u srpskoj književnosti on ima drugorazredni značaj. Tako da su oba srpska govora, koje potiču sa Kosova i Metohije, ugrožena, sa jedne strane, nestajanjem Srba sa Kosova, a, sa druge strane, što imaju marginalan položaj u srpskoj kulturi. Dok se danas istočnohercegovački govor deli na četiri jezika (srpski, hrvatski, bošnjački i crnogorski), sami Srbi potiskuju svoje starije srbijanske govore. Srpski akademik i jedan od najznačajnijih živih srpskih knjižavnika Dragoslav Mihailović godinama ukazije na ovu pojavu:

„Novoštokavski je obuhvatio Beograd i zapadnu Srbiju, dok nas 3,2 miliona koji govorimo staroštokavskim ili, kako bi lingvisti rekli, starije novoštokavskim, dominirajuća doktrina nauke o jeziku ignoriše. Nema sumnje da se na novoštokavskom dijalektu bolje i lepše govori, ali netrpeljivost nauke prema srbijanskim dijalektima izaziva teške moralne i civilizacijske posledice po kulturu srpskog naroda. Bez obzira na istorijske lekcije i geografsku realnost, kao da živimo i dalje u 19. veku“.

Kada bi bila bolja pozicija u srpskoj kulruri kosovsko-resavskih govora  manje bi bilo predrasuda i o prizrensko-timočkim govorima. Ako se oni laički porede sa standardnim srpskim jezikom, onda se dovedi u pitanje i njihovo srpsko poreklo. Ali, ako se uporede sa sebi najsrodnijim srpskim dijalektom (kosovsko-resavskim), onda se slika drastično menja. Čak i čitaocu koji nema stručnih znanja iz istorije srpskog jezika, dovoljno je reći da uporedi govore likova provincijalaca u filmovima Siniše Pavića sa likovima provincijalaca iz filmova Radoša Bajića, pa će primetiti srodnost starijih srbijanskih govora. Što se tiče brige o jeziku tu mnogo toga možemo naučiti od Hrvata. Oni su mnogo veće razike među svojim dijalektima uspeli da usaglase i uspostavili kontinuitet negovanja dijalekatske književnosti.

Posle svega rečenog jasno je da postoji potreba da se nešto uradi  kako bi se odbacile već dosta ukorenjene predrasude o prizrensko-timočkim govorima. Treba uvrstiti dela vrednih pisaca sa ovog podnebnja u obaveznu školsku lektiru. Pored Bore Stankovića i Stevana Sremca (koji nije iz ovih krajeva, ali je o njima pisao) postoji još književnika sa juga Srbije, koji su vredni pažnje. Gligorije Božović je već decenijama zapostavljen, pre svega iz političkih razloga, iako njegove pripovetke o Kosovu i jugu Srbije predstavnjaju ono čime se srpska književnost predstavila u svetu između dva svetska rata. Najveći pisac iz pirotskog kraja Slobodan Džunić nepravedno je zapostavljen samo što se u svojim delima služio govorom svoga rodnog kraja. On je koristio magijski realizam istovremeno sa svetskim priznatim prozaistima Latinske Amerike. Naravno, da ozbiljnije treba pristupati i živim piscima sa ovog podneblja i na njihovom primeru pokazati da država vodi računa o ravnomernom kulturnom razvoju.

U školskim programima treba naglasiti činjenice da neke odlike srpskoslovenskog jezika danas možemo čuti samo u arhaičnim prizrensko-timočkim govorima. Recimo, glasovna promena prelazak L u O jedino nije izvršena u svrljiško-zaplanjskim i timočko-lužničkim govrima, samo u prizrensko-južnomoravskom govru danas se čuje imanica SLUNCE, kako  se nekad pisalo u najstarijim srpskim sačuvanim zapisima, ili čuvanje poluglasa u rečima tipa DьN i SьN od čega je dobijeno današnje DAN i SAN i sl. U pogledu leksike možemo primetiti da se u savremenom srpskom jeziki koristi reč BAŠTINA, ali samo u južnim srpskim krajevima čuje se BAŠTA kao sinonim za oca. Sigurno da je učenicima sa ovih podneblja lakše objasniti značenje reči BAŠTINA. Reč VATRA je po nekim tumačenjima neslovenskog porekla, a u prizrensko-timočkim govorima više se koristi reč OGANj, koja je tipična za sve slovenske govore.  Dakle, ovi govori su u nekim svojim odlikama jedina živa veza između najstarijeg srpskog književnog jezika i savremenog srpskog jezika.

Naročito na planu leksike može se dosta učiniti ako bi se uvrstile neke slovenske lekseme iz prizrensko-timočkih govora u standardni srpski jezik. U standarnom srpskom jeziku koristi se reč KAŠIKA, koja je turskog porekla, dok se u navedenim govorima i danas kaže LOŽICA, koja je slovenskog porekla. Tako se pod uticajem standardnog jezika izbacuje iz jezičkog fonda jedna slovenska reč i umesto nje koristi turcizam. Zašto se ne bi pored KAŠIKE u standardni srpski jezik kao dublet uvrstila LOŽICA, sa tendencijom da se vremenom da prednost srpskoj (slovenskoj) reči. Hrvati su sačuvali ŽLICU kao svoju varijantu ove reči slovenskog porekla.  Slična je situacija i sa rečju MAKAZE, takođe su turcizam, a u starijim srpskim govorima imamo našu reč NOŽICE, mada ovde postoji problem sa homonimnim značenjem – NOŽICE kao male noge. Mi još uvek nismo očistili srpski jezik od hrvatskih dubleta, iako srpskohrvatski jezik ne postoji skoro 20 godina. Detaljnim istraživanjem prizrensko-timočkih govora treba izdvojiti arhajične srpske reči i uključivati ih u standardni leksički fond  svuda gde imamo tuđice.

Negovanje maternjeg jezika je deo negovanja kulture jednog naroda.

Koliko su pitanja jezika bitna dokaz je da svaka nova nacija na Balkanu teži da stvori svoj jezik. Korigovanje Vukove reforme srpskog jezika je neminovnost, zbog niza istorijskih događaja koji su se desili u poslednjim decenijama. Tom poslu treba pristupi planski uz angažovanje celokupne stručne javnosti kao što  to rade svi kulturni narodi. Nevođenje računa o maternjem jeziku je prvi korak u gubljenju nacionalnog identiteta. Stvaranje srpskohrvatskog jezika prethodilo je stvaranju Jugoslavije, kao što je podeli države prethodila podela jezika. Zato reforma mora, više nego do sada, da vodi računa o starijim srbijanskim govorima. Sada već moramo da dokazujemo da Crnogorci govore srpskim jezikom, a da ne govorimo o drugima srodnim narodima. Plašim se da ćemo sutra morati da dokazujemo kako Srbi na jugu ne govore bugarskim ili makedonskim jezikom, jer neki bugarski lingvisti i političari i danas zastupaju stavove Krsta P. Misirkova da se zapadna granica „bugarskog“ jezika kreće Moravom i Ibrom preko Skadra do Jadranskog mora. Blagovremenim sistemskim delovanjem stručne javnosti ojačao bi srpski nacionalni identitet, koji je danas višestruko ugrožen, a stalo bi se na put nekim predrasudama koje za posledicu imaju da se Srbi stide srpskog jezika.

Saša Stanković iz Vlasotinca profesor je srpkog jezika, pisac i autor više naučnih radova, ali i eksluzivni novinar JuGmedie