Vojvoda Dejan ili Konstantin Dejanović Dragaš je srpski srednjovekovni vladar, koji je ostao upamćen u narodnom predanju žitelja sela između Vlasotinca i Crne Trave. Vojvoda od Leskovca ili Ilija Strelja Petrović je na najznačajnija istorijska ličnost iz vlasotinačkog kraja u 19. veku. Iako prvi ima međunarodni, a drugi nacionalni značaj, oni su samo poznati među ljubiteljima istorije.

Verovatno je mnogima poznata epska pesma „Marko Kraljević i beg Kostadin“, ali sigurno je manje onih koji znaju ko je bio Markov pobratim i kakve veze on ima sa jugom Srbije.  Danas se nedovoljno govori o potomcima Kostantina Dejanovića Dragaša iako su ostavili neizbrisiv trag u istoriji nekoliko carevina (Srbije, Vizantije, Bugarske, Turske i Rusije).

Pobratim Marka Kraljevića

Poreklo despota Dejana nije poznato. Pripadao je krugu krupne vlastele u vreme cara Stefana Dušana. Dejan je prvo nosio titulu sevastokratora koju je dobio od cara Dušana. Titulu je dobio kao carev srodnik. Bio je oženjen Dušanovom sestrom Teodorom. Car ga je nazivao bratom. Njegov značaj je u tome što je on začetnik porodice Dejanović ili Dragaš. Posle Maričke bitke (1371) Dejanovi sinovi, Jovan i Konstantin, postali su otomanski vazali i osnivači velike feudalne države u severoistočnoj Makedoniji, jugoistočnoj Srbiji i jugozapadnoj Bugarskoj. Jovan umire 1378. ili 1379. godine i Konstantin nastavlja sam da upravlja državom, koja je obuhvatala široku oblast od Vranja i Preševa do Radomira i na jug do Štipa, Radovišta i Strumice. Na severu država Dejanovića se graničila sa državom kneza Lazara, na zapadu sa oblastima Vuka Brankovića i Marka Mrnjavčevića, na jugu sa Vizantijom i na istoku sa Bugarskom i Turskom.

Beg Kostadin

Pošto je Konstantin bio blizak sa Markom i zajedno su ratovali kao turski vazali, narodna epska pesma ih pamti kao pobratime, Marko Kraljević i beg Kostadin.  Zajedno su i poginulu u Bici na Rovinama, 17. maja 1395. godine nedaleko od današnjeg Arada u Rumuniji, boreći se u vojsci sultana Bajazita I protiv vlaškog vojvode Mirče. Prema navodima Konstantina Filozofa iz „Žitija Stefana Lazarevića“, pred samu bitku kralj Marko je Konstantinu Dragašu rekao: „Ja kažem i molim Gospoda da bude hrišćanima pomoćnik, a ja neka budem prvi među mrtvima u ovom ratu“. Konstantinovim oblastima nastavlja da upravlja njegov sin Jakov, koji je primio islam i kao Jakub još neko vreme upravljao očevim posedima. Zanimljivo da je država Kostantina Dejanovića Dragaša uglavnom obuhvatala područje Šopluka.

Sin Musliman, ćerka supruga vitantijskog cara

Tri godine pre Bitke na Rovinama, Konstantinova ćerka Jelena udaje se za vizantijskog cara Manojla II, sa kojim ima dva sina, Jovana VIII i Konstantina XI, koji su bili poslednji vladari Vizantije. Tačnije poslednji vizantijski car Konstantin XI je uz očevo prezime Paleolog, nosio i  majčino devojačko prezime Dragaš. Poginuo je prilikom odbrane Carigrada od Turaka 1453. godine.

Interesatno je reći da su Dejanovići rodbinskim vezama bili povezani čak sa ruskim carem Ivanom IV Groznim (1547-1584). Naime, bratanica Konstantina XI Paleologa Dragaš, Sofija Zoja Palelolog, bila je druga supruga Ivana III, koji je ovim brakom hteo da ostvari pravo na vizantijsko pravoslavno nasleđe i da Moskva postane Treći Rim. Zbog toga je i preuzeo vizantijski grb s dvoglavim orlom. Tako su Dejanovići preko rodbinskih veza povezali Srbiju sa Vizantijom i Rusijom.

Zadužbine

Najznačajniji zadužbina Konstantina Dragaša Dejanovića, na teritoriji današnje Srbije, manastir je Poganovo, posvećen Svetom Jovanu Bogoslovu, na levoj obali reke Jerme u blizini Dimitrovgrada. Manastir je nastao krajem XIV veka, a posle Konstantinove smrti u Boju na Rovinama staranje o manastiru preuzima njegova ćerka Jelena, supruga vizantijskog cara Manojla II Paleologa. Centralni grad Konstantinove države bio je Velbužd, poznat po čuvenoj bici između Srba i Bugara iz 1331. godine posle koje je Srbija, sa Dušanom na čelu, postala najveća sila na Balkanu. Svoj današnji naziv ovaj grad nosi u spomen na srpskog velikaša Konstantina. Turci su grad po njemu nazivali Konstantinova Banja odnosno Köstendil, a taj naziv se, u nešto iskvarenom obliku, održao do danas, kao Ćustendil.

Predanja

Na području Jablaničkog okruga zabeleženo je nekoliko predanja o Kostantinu Dragašu Dejanoviću, pobratimu Kraljevića Marka. Radomir Kostadinović u crnotravskim legendama navodi da se današnje mesto Crna Trava do Kosovskog zvalo Vilin Lug. Naime, na putu za Kosovo znepoljski vojvoda Dejan se uspavao sa vojskom od mirišljave trave i tako zakasnio na boj. Doznavši za poraz srpske vojske od muke je proklinjao mesto sa mirišljavom travom i nazvao ga Crnom Travom, a planinu na kojoj se uspavala vojska Čemernik. Po drugom predanju naselje Predejane je dobilo naziv, jer je vojvoda Dejan baš tu čuo kako je Kosovska bitka izgubljena i od tada se u narodu priča kako je bitka na završena „pre Dejana“. Takođe, po jednom predanju vlasotinačko selo Dejan je dobilo ime po vojvodi Dejanu, a mesto gde se predala srpska vojska Turcima zove se Predanča, mahala pomenutog sela.

Selo Dejan

Nedavno preminuli profesor dr Đura Stevanović pokrenuo je inicijativu za obnovu Zadružnog doma u Donjem Dejanu. Profesor dr Stevanović je skoro tri decenije organizovao naučni skup pod nazivom „Vlasinski sustreti“ i okupljao naučne radnike iz čitave Evrope, koji su su bavili istraživanjima sela. Godine 2018. organizovao je naučni skup posvećen svom rodnom selu Dejanu, a zbornik radova sa tog skupa je trenutno u štampi. Zadružni dom u Donjem Dejanu bi mogao da se adaptira u muzej posvećen selu i „Vlasinskim sustretima“, sa posebnim naglaskom na vlasotinačka sela i naravno Dejan, koje je bilo najveće ovom kraju do oslobođenja od Turaka.  Đura Stevanović je zadužio mnoge, a to je prilika da mu se oni oduže i urade nešto za opštu korist u duhu njegovih ideja.

Ilija Strelja

Poznavaoci prilika u Srbiji za vreme Prvog i Drugog srpskog ustanka svakako su upoznati sa životom i delom Ilije Strelje Petrovića. On živeo je u vlasotinačkom selu Gradištu, u mahali Gorunje, gde i danas postoji lokalitet Streljino. Mada je njegova familija doseljena iz Ruplja, a porodično predanje govori da su starinom iz Pčinje. Uoči Prvog srpskog ustanka Strelja se zamerio Turcima i pobegao u oslobođenu Srbiju, gde se nastanio sa porodicom u selu Jasiki. Pošto se istakao u borbi, Karađorđe ga je postavio na mesto komadanta desnog krila južnog ustaničkog fronta, dok je levo krilo vodio Hajduk Veljko Petrović.

Godine 1807. Strelja se vraća u zavičaj i poziva sunarodnike da se oslobode viševekovnog turskog ropstva. Dok je Strelja na Đurđevdan pozivao Vlasotinčane na ustanak, po njegovom je naređenju Sava Dedobarac sa grupom bećara zatvorio ulaz u Grdeličku klisuru. Ustanici su najpre presreli i potukli jednu grupu Turaka koja je krenula iz pravca Vranja ka Leskovcu. Potom su naišle jače turske snage i topovima razrušile dedobarski han u kojem su bili smešteni  ustanici. Na nesreću u hanu je bilo i skladište municije, pa su u eksploziji poginuli gotovo svi ustanici uključujući i Savu Dedobarca. Ova tragedija je unela pometnju u narod, pa je Strelja bio prinuđen da odustane od daljeg širenja ustanka i da se vrati u Karađorđevu Srbiju.

Bratimljenje s Karađorđem

Posle srpskog poraza na Čegru 1809. godine Turci su pojačali ratna dejstva prema Deligradu. U leto 1810. godine Hušid-paša uz male napore osvaja Kruševac. Vuk Stefanović Karadžić svedoči da su tada Šumadinci masovno bežali svojim domovima. Čak je i sam Karađorđe zaplakao pred Rusima kada su mu najavili povlačenje ruske vojske. U ovom presudnom trenutku za Srbiju, Ilija Strelja Petrović je sa četom od 100 bećara napao grupu turskih pljačkaša i uspeo da oslobodi srpsko roblje i vrati lično Karađorđu opljačkanu stoku. Taj podvig povratio je samopouzdanje srpskoj vojsci i po mišljenju nekih istoričara bio je presudan da Strelja postane Karađorđev pobratim i  kasnije titularni vojvoda od Leskovca.

Nakon propasti ustanka 1813. godine i Karađorđevog bekstva, Strelja je sa porodicom prešao u Austriju, gde je jedno vreme bio zarobljen sa drugim vojvodama  u Petrovaradinskoj tvrđavi. U Drugom srpskom ustanku Strelja podiže ustanak u Smederevskoj nahiji i učestvuje u oslobađanju  Požarevca od Turaka. Sve do 1825. godine Strelja živi mirno sa porodicom u Jasiki.  Međutim, ljudi Miloša Obrenovića ga optužuju za pljačku i ubistvo. Strelju su predali Turcima i obešen je na brdu Mečki, nadaleko od Ražnja. To je, nažalost, bio uobičajeni način uklanjanja uglednih narodnih prvaka za vreme vladavine kneza Miloša.

Izdajstvo Obrenovića

Istoričari i putopisci već 200 godina pišu o Strelji, a najpoznatiji su Mita Rakić, Milan Đ. Milićević i Tihomir Đorđević, dok je sintezu istorijskih izvora dao Sergije Dimitrijević u knjizi „Strelja – Leskovčani i Prvom srpskom ustanku“. O Strelji kao književnom junaku su pisali Mihajlo J. Krstić, Rade Jović i Dragan Radović, a najvrednije književno delo o Iliji Strelji je roman „Vojvoda od Leskovca“ Ivana Ivanovića, koji ušao u najuži izbor za Ninovu nagradu 1994. godine. U Leskovcu  i Vlasotincu postoje ulice nazvane po Iliji Strelji Petroviću.

Međutim, Strelja bi mogao biti zaštitni znak cele Južne Srbije. Recimo, jedna vrsta vlasotinačkog  vina mogla bi se zvati Streljina kapljica ili neki specijalitet sa leskovačkog roštilja  mogao bi se vezati za njegovo ime. Svakog proleća oko Đurđevdana (u znak sećanja na Streljin ustanak 1807. godine)  mogla bi se održavati manifestacija Streljino poroleće ili Streljini dani, kada bi bilo takmičenje u tradicionalnim srpskim borilačkim veštinama, tj. onim veštinama koje promoviše Sokolarski pokret. Najbolji takmičar mogao bi nositi titulu Streljinog bećara. Pošto je Streljino ime vezano za konačno oslobođenje Požarevca od Turaka (tamo se svake godine obeležava Boj na Prugovu 1813),  ali i za borbe oko Kruševca 1810. godine, to bi bila prilika za saradnju sa kulturnim organizacijama ta dva grada. Najveće kruševačko selo je Jasika, a u njemu je svojevremeno ratovao i živeo Strelja, ostavivši za sobom brojne potomke, a jedan od njih je objavio i rodoslov u časopisu „Našem Vlasotincu“.

Strelja kao zaštitni znak Južne Srbije

Učenici iz Gradišta, Streljinog rodnog sela, pohađaju osmogodišnju školu Donjoj Lopušnji, gde se nalazi i objekat predviđen za Školu u prirodi sa smeštajnim kapacitetima i kuhinjom. Na tim prostorima može se naći endemična biljna vrsta zeleničje (lovorvišnja – Prunus laurocerasus). Pored navedenih sela, u turističku ponudu sela vezanih za Iliju Strelju, treba uvrstiti grdeličko selo Kozare, gde je Strelja imao samokov, a tu se danas nalazi poznato vinogorje. Već 15 godina organizuje se uspon planinara na Morič. Planinarsko društvo Morič iz Vlasotinca svakog proleća dovede u Donju Lopušnju preko stotinu ljubitelja prirode iz cele Srbije. Nedaleko od njihove maršute je i selo Dadince odakle potiče major Jovan Cvetković, učesnik oslobodilačkih ratova od 1876. do 1918. godine i otac Dragiše Cvetkovića, presednika Vlade Kraljevine Jugoslavije.

Život Strelje povezuje Vlasotince, Leskovac, Kruševac i Požarevac, a više sela sa Jablaničkog okruga  mogu  se vrlo lako uklopiti celu priču.

Ovaj sadržaj je deo projekta koji je sufinansirala opština Vlasotince. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.