Broj srpskih porodica u Sentandreji gotovo da se može izbrojati na prstima jedne ruke, ali srpski tragovi se mogu videti na svakom koraku. Pre deset godina bio sam u toj varoši za vreme Uskrsa, a sada baš za srpsku Novu godinu. Iako je prvi put bila avetinjski pusta, a drugi put prepuna ljudi, lepotu Sentandreje ništa nije narušilo.

Pored nas Evropljana (Srba, Španaca, Nemaca…) bilo je i nekoliko grupa Kineza. Ne znam šta njima predstavlja ova barokna varoš, ali očigledno im je zanimljiva arhitektura domova izgrađenih pre više od dva veka.

Srbi, ali i poneki Grci i Cincari, iz raznih delova tadašnje Turske (Kosovo i Metohija, uža Srbija, Egejska Makedonija, Zapadna Bugarska…) predvođeni Arsenijem III Čarnojevićem naselili su u Velikoj seobi današnju Sentandreju (1690). Car austrijski Leopold I dao je Srbima „privilegije“ kojima im je garantovao verske slobode, a oni su mu zauzvrat bili verni ratnici.

Najpre su došli u Zbeg, malo dublje zapadno u planine, a potom na šumovito područje pored Dunava oko bivšeg katoličkog manastira posvećenog Svetom Andreju, koji su razorili Turci još prilikom osvajanja Budima stotinak godina ranije.

Iznenađuje podatak da je tek 6.000 Srba, koliko ih je bilo na prvom popisu 1696. godine, za nekoliko decenija izgradilo 7 crkava, u početku brvnara, a posle i od čvrstog materijala. Četiri su danas srpske i pravoslavne (Beogradska, Preobraženska, Blagoveštenska i Požarevačka), a dve katoličke (Ćiprovačka i Zbeška) i jedna reformistička (Opovačka). Ipak su i te tri crkve, otuđene u prvoj polovini 20. veka, sačuvane od zuba vremena, dok su neke druge iz iste Eparhije budimske srušene, jer niko o njima nije brinuo.

Sentandreja je bila „prva, najvažnija srpska varoš za vreme posle Velike seobe i prestonica patrijarha Čarnojevića“ kako piše Jakov Ignjatović (1822-1889). On je u pravu kada kaže da su ti Srbi bogati došli iz Turske, jer ne bi mogli za tako kratko vreme na ledini podići varoš.  Tačnije od 5. do 9. decenije 18. veka izgrađena Sentandreja kakvu danas vidimo.

Kada se krene od parkinga prema centru, prvo se prođe pored Požarevačke crkve na Trgu Vuka Karadžića. Crkva je posvećena Svetom arhangelu Mihailu i pre nekoliko godina je renovirana.

Ona je kao većina srpskih bogomolja u varoši dobila ime po mestu iz koga su došli njeni osnivači. Retko je otvorena, tačnije za 15 godina kako naš turistički vodič dovodi grupe, nikad nije video da su otključana njena vrata. Preko puta se nalazi kućica u kojoj je boravio Vuk Stefanović Karadžić i zato je tako nazvan i trg.

U produžetku kaldrmisane ulice nalazi se Muzej macipana u okviru kojeg je poslastičarnica, čiji je osnivač svojevremeno bio Mladen Savić. On je kao mladić savladao od holandskih majstora izradu figurica od macipana. Kasnije muzej osniva mađarska porodica koja i danas njime upravlja.

Zatim se prolazi pored kuće Evgenija Dumče (1838-1917), prvog gradonačelnika, koji je kako piše imao odlučujuću ulogu u razvoju Sentandreje kao istaknuti predstavnik Srba u Ugarskoj. On je bio cincarskog porekla, ali je bio veran Srpstvu kao i mnogi Cincari, poput Jovana Sterije Popovića ili Branislava Nušića.

Preko puta je ulica i rodna kuća Jakova Ignjatovića, pisca i hroničara svog rodnog mesta.

Objekat je odavno privatna imovina neke mađarske porodice. Ignjatović je još u mladosti, nakon smrti roditelja i zbog školovanja, napustio Sentandreju prešavši u Peštu. On je u svom najboljem romanu „Večiti mladoženja“ preko porodice Šamike Kirića opisao propadanje srpske građanske klase u Ugarskoj.

Na kući postoji tabla sa osnovnim podacima o Ignjatoviću. Tabla je postavljena 28. juna 1948. kao dokaz jugoslovensko-mađarskog prijateljstva, ali baš na dan kada je Informbiro objavio rezoluciju u kojoj Staljin osuđuje politiku Tita. Zato su ubrzo inicijatori postavljanja table završili u komunističkim zatvorima kao izdajnici.

Tako je ironijom sudbine propao još jedan pokušaj saradnje Srba i Mađara, kao i sto godina ranije 1848. godine, kad je Ignjatović u sporu između Austrije i Ugarske zauzeo ugarsku stranu, uprkos većini Srba koji su podržali politiku Beča.

Ako se nastavi uvučenim sokakom stotinak metara do Ćiprovačke crkve, stiže se do spomenika Jakovu Ignjatoviću, prolazeći pored druge table kojom se obeležava 200 godina od rođenja pisca.

I to je sve što podseća na čuvenog Sentandrejca, koji je sigurno zaslužio da se njegova rodna kuća adaptira u muzej.

Međutim, ni njegov dom ni susedna crkva odavno nisu u srpskim rukama. Crkvu su preuzeli katolici (1938), a dobila je ime po mestu Ćiprovci koje se nalazi u Bugarskoj uz samu granicu sa Srbijom. Godinu dana pre Velike seobe Srba Ćiprovce su razorili Turci, a raseljeni stanovnici naseliše se u Sentadreju, gde izgradiše pravoslavnu Ćiprovačku crkvu.

U nastavku centralne ulice nalazi se Trgovački krst na glavnom trgu oko kojeg je bila pijaca, gde je bila veoma živa trgovina zbog blizine Dunava. Krst je najvažniji od osam sačuvanih u varoši, a zbog svoje lepote i značaja pod zaštitom je Uneksa kao simbol Sentadreje.

Pored Trgovačkog krsta je Blagoveštenska ili u narodu nazvana Grčka crkva, zato što lokalni Srbi trgovce nazivaju „Grci“. Pošto je bila srpska Nova godina u crkvi je bila liturgija. U njoj je bilo 20-ak vernika, što je većina preostalih Srba u varoši. Rekli su mi da ima svega sedam srpskih porodica, mada u literaturi piše oko 90 Srba. Ako je suditi po vernicima, ostali su mahom penzioneri.

Doduše, navratilo je i nekoliko porodica sa decom, ali to su bili turisti iz Srbije koji su ušli tek da zapale sveće. Pošto nisam očekivao da ću zateći otvorenu crkvu, beše milina čuti srpski jezik u srcu Mađarske. Setih se tada putopisa Miloša Crnjanskog „Mrtva Sentandreja“, a verujem da bi i njemu bilo drago, jer se ni sto godina kasnije nije ugasila „Srpska severnjača“, kako je nazvana ova varoš u jednoj pesničkoj antologiji.

Tik uz Grčku crkvu nalazi se Srpski crkveni muzej u zgradi renoviranoj 2019. godine, gde je od 1812. do 1816. bila prva srpska učiteljska škola, tzv. Preparandija, koja je preseljena u Sombor.

U muzeju imate kustosa na srpskom i mađarskom jeziku, kao i dosta knjiga na oba jezika. Muzej čuva najveću riznicu pravoslavnih starina u Mađarskoj, kao i fondove arhiva i biblioteke.

Tamo možete videti portrete dvanaest budimskih episkopa, onda portrete uglednih građana, dobrotvora i ljudi značajnih za život Srba u Mađarskoj: Save Teklije, Dositeja Obradovića, Platona Atanackovića, Evgenija Dumče… Muzej prikazuje samo deo kulturnog blaga Eparhije budimske, dok se preostale starine čuvaju u četrdesetak srpskih crkava širom Mađarske.

Kada se posmatra prostor van bivše Jugoslavije, Srpski crkveni muzej u Sentadreji je drugi po značaju, odmah posle Hilandara.

Ako nastavite da se spuštate prema Dunavu, proći će te niz radnji sa suvenirima i doći do Trga cara Lazara. U Velikoj seobi monasi Ravanice preneli su mošti Svetog kneza Lazara u Sentandreju, gde su ih smestili u brvnaru Svetog Luke. Posle velikog požara 1697. godine, monasi prenose kivot sa moštima kneza Lazara u sremski manastir Vrdnik. Umesto bivše crkve brvnare nalazi se krst posvećen knezu, a pored je srpska kafana „Korner“, čiji je vlasnik Milorad Margaritović.

Sa Trga cara Lazara na obližnjem bregu lepo se vidi Beogradska (Saborna ili Bogorodičina) crkva, koja ima dominantanu poziciju i najveći je pravoslavni hram u Sentandreji. Pored nje je eparhijski dvor Budimske eparhije. U dvorištu možete videti spomen-bistu Svetog kneza Lazara i spomenik Tihomiru Vujičiću (1929-1975), popularnom kompozitoru i etnomuzikologu.

Stotinak metara od Beogradske crkve nalazi se spomenik Šandoru Petefiju (1823-1849), koji je rođen kao Aleksandar Petrović, jer mu je otac bio Srbin. On je najveći pesnik mađarskog romantizma i jedan od vođa nacionalnog pokreta 1848. godine. Dosta je uticao i na našu poeziju, a najviše ga je prevodio Jovan Jovanović Zmaj. Jedna od naših popularnih starogradskih pesma je Petefijeva „Na kraj sela čađava mehana“.

U Sentadreji je živeo i sveštenik Gavril Stefanović Venclović (1680-1749) koji je jedan od najznačajnijih pisaca srpskog baroka. Treba pomenuti i Joakima Vujića (1772-1847) književnika, glumaca i jednog od osnivača pozorišnog života u Srbiji i Vojvodini.

Uspon i pad Sentadreje lepo je objasnio Sentandrejac Jakov Ignjatović. Slavno doba ove varoši bilo je jedno stoleće, od 1690. do 1792. godine. Posle Velike seobe Srbi su se brzo snašli kao vojnici, trgovci, zanatlije i vinari. Išlo im je na ruku što je Ugarska bila veoma stradala nakon 150 godina ropstva pod Turcima.

Međutim, postepeno jačanje trgovine Pešte je urokovalo gubitak značaja Sentandreje. Paralelno je tekao i prirodni proces asimilacije Srba u brojno mađarsko okruženje. Ćerke su se udavale za Mađare, a i školovani sinovi su odlazili u veće centre, gde su se takođe vremenom asimilovali. Posle sposobnih očeva, došle su manje vredne genaracije koje su navikle na luksuz… Tako se već početkom 19. veka videlo šta će biti sa Srbima u Sentandreji.

Većinu pomenutih uzroka opisao je Ignjatović u romanu „Večiti mladoženjа“, ali i u nekim publicističkim tekstovima.

This slideshow requires JavaScript.

Mnogi su pesnici i naučnici pisali o značaju Sentandreje: Vasko Popa, Slobodan Marković, Milorad Pavić, Dinko Davidov, Dejan Medaković, Ivan V. Lalić, Raša Perić… Postoji i antologija pesama „Srpska severnjača“ objavljena 1994. godine.

Možda je najbolje važnost ove varoši objasnio čuveni Milan Kašanin, istoričar umetnosti i pisac.

„Nema dva mesta koja su više slična nego Sentandreja i Hilandar, iako se čini da nisu ništa nalik. Nigde nije srpski barok, u svetlosti slobodnog života čist kao u Sentandreji, ni srpski srednji vek, kroz vizantijsku i mediteransku kulturu, živ kao u Hilandaru… Sentandreja na Dunavu usred Mađarske, i Hilandar na Jegejskom moru u Grčkoj, jedinstvena su dva primera grandioznih spomenika koje je jedan narod podigao u tuđoj zemlji, van svojih državnih granica“, zapisao je Kašanin 1966. godine.

Najbolji zaključak o budućnosti svoje rodne varoši dao je Jakov Ignjatović još pre 140 godina.

„I kad u Sentandreji jednom nestane Srba, a jedared će ih nestati, onda će im obronak divnih planina biti grob, pokrov mirisavo zelenilo, zvuk zvona njihovih hramova propratiće ih u večnost, a hramovi ostaće kao spomenici njihovog duha i života“, Jakov Ignjatović, Letopis Matice srpske, 1884.